Grzybica stóp i paznokci

Grzybica stóp to jedna z najczęstszych chorób skórnych. Jednocześnie może występować z grzybicą paznokci. Choroba dotyka około 15–30% społeczeństw krajów rozwiniętych. Ponadto odsetek zachorowań cały czas rośnie, co jest spowodowane coraz powszechniej stosowaną antybiotykoterapią.

Grzybica stóp i paznokci została zakwalifikowana jako choroba cywilizacyjna. Jest to związane z postępem, który ma miejsce we współczesnym świecie. Ze względu na dużą ilość przypadków jest to problem nie tylko epidemiologiczny, ale również społeczny. Bardzo łatwo zarazić się tą chorobą od osoby zakażonej, a leczenie jest uciążliwe oraz długotrwałe.

Czym jest grzybica stóp?

Jest to schorzenie wywołane zakażeniem grzybami dermatofitowymi. Mają one zdolność rozkładu kreatyny, która znajduje się w naskórku, włosach i paznokciach. Wyróżnia się ponad 300 różnych gatunków grzybów patogennych. Grzybice stóp najczęściej są wywoływane przez szczepy Trichophyton rubrum (około 50% zakażeń). Jest to grzyb antropofilny, który głównie atakuje skórę między palcami stóp oraz paznokcie stóp. Infekcje grzybicze są również wywoływane przez dermatofity: Trichophyton mentagrophytes var. Interdigitale (25% zakażeń).

Grzybica stóp dotyka przestrzeni między palcami oraz podeszwy stóp. Zdarza się, że infekcja przenosi się na paznokcie. Ciepłe i wilgotne środowisko jest idealne dla rozwoju grzybów. Znajdują się one w glebie, stojącej wodzie, na ludzkiej skórze czy sierści zwierząt. Nie każdy kontakt z zarodnikami grzybów wywołuje zakażenie. Jednak jeżeli zarodniki znajdą się w sprzyjających warunkach (ciepło, odpowiednia wilgotność czy uszkodzony naskórek) wówczas szybko rozwija się infekcja grzybicza. Główną przyczyną grzybicy stóp jest ich nieodpowiednia higiena, która skutkuje przegrzewaniem i zawilgoceniem stóp. Może to być efektem noszenia zbyt ciasnego, niewygodnego obuwia, skarpet ze sztucznych, nieprzewiewnych materiałów czy niedostateczne wytarcie stóp po kąpieli.

W jaki sposób można zarazić się grzybicą?

Do zakażenia dochodzi przez bezpośredni kontakt z chorą osobą oraz pośrednio przez zarodniki grzybów, które znajdują się na różnych przedmiotach, z którymi miała kontakt chora osoba (dywany, maty kąpielowe, podłoga). Dodatkowym czynnikiem, który umożliwia grzybom wniknięcie w głąb naskórka są urazy, zadrapania na stopach. Łatwo zarazić się grzybicą w miejscach publicznych takich jak sauny, baseny, kluby fitness, pokoje i łazienki hotelowe czy sale gimnastyczne. W tych miejscach nie należy chodzić boso, tylko zabezpieczyć nogi odpowiednim obuwiem.

Rozwojowi infekcji grzybiczej sprzyjają również niektóre schorzenia ogólnoustrojowe: zaburzenia układu immunologicznego, gospodarki hormonalnej, cukrzyca, zaburzenia związane z krążeniem w kończynach dolnych. Ponadto osoby, które przyjmują przewlekle leki immunosupresyjne, cytostatyczne, doustne sterydy oraz antybiotyki (zarówno ogólnoustrojowo, jak i miejscowo) są narażone na zakażenia grzybicze.

Grzybica stóp często rozwija się u sportowców. Jest to spowodowane noszeniem pełnego obuwia, w którym noga się poci oraz kontaktem z zarodnikami grzybów w szatniach, salach treningowych, przebieralniach. Podobny problem dotyka osób, które z racji wykonywanego zawodu (górnicy, rolnicy, hutnicy, żołnierze) muszą kilkanaście godzin w ciągu dnia nosić dopasowane obuwie, przeważnie wykonane z tworzyw sztucznych. Problem grzybicy stóp częściej dotyczy mężczyzn oraz osób w podeszłym wieku, z otyłością czy nadwagą oraz zmagających się z nadmierną potliwością stóp. W przypadku osób starszych rozwój grzybicy stóp wynika z zaburzeń naczyniowych i metabolicznych, a także może być skutkiem ubocznym leczenia innych chorób. Bardziej narażone na zakażenia grzybicze są kobiety w ciąży oraz pacjenci cierpiący na choroby reumatyczne czy po przeszczepach.

Jakie są objawy grzybicy stóp?

Początek infekcji grzybiczej stóp charakteryzuje się łagodnym przebiegiem. Początkowe objawy pojawiają się między palcami stóp (czwarty i piąty palec). Z czasem pojawia się zaczerwienie palców oraz swędzenie, które nasila się i staje się coraz bardziej uporczywe. Dodatkowo zakażenie może przedostać się na płytkę paznokciową, na której pojawiają się przebarwienia, staje się początkowo żółta, a następnie ciemnieje. Symptomy grzybicy stóp mogą pojawić się tylko w obrębie jednego palca lub paznokcia, ale choroba może przenieść się na wszystkie palce a nawet na podeszwę stopy. Kolejnymi objawami grzybicy jest pojawienie się pęcherzyków, które są wypełnione płynem surowiczym, a po ich pęknięciu tworzą płaty złuszczającego się naskórka. Zainfekowana skóra swędzi oraz piecze, staje się zmacerowana i wilgotna. W zależności od stopnia nasilenia infekcji, rodzaju patogenu objawy mogą mieć różny charakter i być mniej lub bardziej uciążliwe.

Rodzaje grzybicy stóp

Wyróżnia się cztery postacie kliniczne grzybicy stóp. Najczęściej spotykaną jest postać międzypalcowa, która pojawia się pomiędzy czwartym a piątym palcem stopy, gdzie jest najbardziej wilgotno i ciasno. Jeżeli nie będzie leczona, wówczas przenosi się na kolejne przestrzenie między palcami, spód, grzbiet oraz boki stopy, a także może zainfekować paznokcie. Charakterystycznym objawem jest rozpulchnienie naskórka oraz łuszczenie się skóry i jej zaczerwienie. Na zainfekowanej skórze z czasem pojawiają się podłużne pęknięcia, pęcherze oraz wydzielina o nieprzyjemnym zapachu. Grzybica potnicowa przeważnie występuje na spodzie stopy, ale może pojawić się na innych częściach. Charakteryzuje się obecnością licznych i drobnych pęcherzyków, które łączą się w większe skupiska. Po ich pęknięciu skóra zaczyna się łuszczyć, swędzieć i pojawia się zaczerwienienie. Naskórek jest zmacerowany i pogrubiony. Powikłaniem tej postaci grzybicy może być wtórne zakażenie bakteryjne. Kolejnym typem grzybicy jest postać złuszczająca (mokasynowa), która pojawia się na spodach i bokach stóp. Charakterystycznym objawem jest nadmierne rogowacenie się naskórka, który staje się twardy i podatny na pękanie. Pojawiają się czerwone plamy na skórze, a zakażony naskórek łuszczy się w formie srebrzystobiałych łusek. Ta grzybica ma charakter przewlekły, a zmiany mogą objąć również paznokcie. Ostatnim rodzajem grzybicy jest postać wrzodziejąca, która jest najrzadziej spotykana. Najbardziej narażeni są chorzy na cukrzycę.

Grzybica paznokci

Często towarzyszy grzybicy stóp. Choroba ta dotyka głównie osób starszych, co jest związane z zaburzeniem ukrwienia części obwodowych kończyn oraz wolniejszym wzrostem płytki paznokciowej. Czynnikiem etiologicznym, podobnie jak w przypadku grzybicy stóp są grzyby z gatunku Trichophyton rubrum oraz Trichophyton mentagrophytes. Grzybicę paznokci może wywoływać również grzyb pleśniowy Scopulariopsis brevicaulis i gatunki z rodzaju Candida.

Infekcje wywołane grzybami z rodzaju Trichophyton objawiają się biało-żółtą, łatwo kruszącą się i matową płytką paznokcia. Brzeg paznokcia jest postrzępiony. Oddzielający się paznokieć uwidacznia łożysko, które jest pokryte masami rogowymi naskórka. Zakażenie obejmuje łożysko paznokcia, odrastającą płytkę, która z czasem ulega całkowitemu zniszczeniu. Choroba ma charakter przewlekły.

Infekcja spowodowana przez Scopulariopsis brevicaulis dotyczy paznokci dużych palców szczególnie u osób w podeszłym wieku. Charakteryzuje się łagodniejszym przebiegiem, rozwija się na granicy żywych i martwych tkanek paznokcia. Na jego powierzchni tworzy biało-żółte pasma wzdłuż długiej osi paznokcia. Świadczy to o zajęciu łożyska. Ten rodzaj grzybicy może mieć wieloletni przebieg, jednak nie powoduje zniszczenia płytki paznokcia. Grzyby z rodzaju Candida powodują kandydozę płytek i wałów paznokciowych. Powierzchnia paznokcia staje się matowa, rozwarstwiona, przerośnięta i pokrywa się szaro-brunatnym kolorem. Z kolei wały paznokciowe są obrzęknięte, zaczerwienione, bolą a pod wpływem nacisku płytki wydobywa się z nich ropa.

Profilaktyka

Kluczowa w zapobieganiu zakażeniom grzybiczym jest prawidłowa higiena stóp. Należy je właściwie pielęgnować oraz chronić przed potencjalnym kontaktem z zarodnikami grzybów. Po kąpieli stopy trzeba wycierać do sucha, a w miejscach użyteczności publicznej (baseny, sauna, siłownia) trzeba pamiętać o noszeniu obuwia ochronnego i korzystaniu ze swojego ręcznika. Ważne, aby zadbać o wygodne i przepuszczające powietrze obuwie. Najlepiej zrezygnować z butów i skarpet, które są wykonane z tworzyw sztucznych i powodują, że nogi szybciej się pocą. Do mycia powinno stosować się delikatne mydła, które nie zaburzają naturalnej ochronnej warstwy skóry. Nie należy używać przedmiotów osobistych (ręcznik, pilniczek do paznokci), na których mogą znajdować się zarodniki grzybów. Szczególną uwagę na obecność pęknięć skóry czy zadrapań powinni zwracać cukrzycy.

Leczenie

Grzybica stóp może mieć charakter przewlekły, połączony z okresowymi nawrotami. W przypadku braku zastosowania odpowiedniego leczenia może dojść do powstania zmian wysiękowych, rozprzestrzenienia się grzybicy i zaostrzenia choroby. Najkorzystniej rozpocząć leczenie infekcji grzybiczej stóp na samym początku. Leczenie grzybicy stóp trwa długo i przeważnie wymaga terapii skojarzonej z kilkoma lekami przeciwgrzybiczymi. Na początku należy udać się do dermatologa i wykonać badanie mikrobiologiczne, które określi rodzaj patogenu. Po uzyskaniu wyniku dobiera się odpowiednie leki. Terapia grzybicy stóp polega na stosowaniu leków doustnych oraz preparatów do stosowania zewnętrznego (miejscowego). Leczenie ogólne jest wskazane w przypadku wystąpienia poważnych zmian i kiedy leczenie miejscowe nie przynosi rezultatów. W leczeniu ogólnym stosuje się terbinafinę, itrakonazol i flukonazol. Leczenie miejscowe powierzchniowych infekcji grzybiczych polega na stosowaniu preparatów przeciwgrzybiczych w postaci maści, kremów, aerozoli, sztyftów oraz pudrów i zasypek. Dostępne są również preparaty w postaci płynów i lakierów do paznokci. Pierwsze efekty obserwuje się już po dwóch dniach od rozpoczęcia leczenia.

Leki przeciwgrzybicze dostępne bez recepty

Preparaty do stosowania miejscowego zawierają w swoim składzie:

• terbinafinę i naftifinę – są to antybiotyki przeciwgrzybicze z grupy alliloamin, wykazują działanie grzybobójcze wobec dermatofitów oraz wobec drożdżaków. Są to substancje szybko działające (terapia trwa 7 dni). Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy ergosterolu – składnika budulcowego błony komórkowej grzybów. Dostępne są w postaci kremów, aerozoli i płynu;
• amorolfinę – jest to pochodna fenylomorfoliny, stosowana miejscowo. Działa grzybobójczo oraz grzybostatycznie. Spektrum działania obejmuje: drożdżaki (Candida, Malassezia, Pityrosporum, Cryptococcus), dermatofity (Trichophyton, Microsporum, Epidermophyton), pleśnie (Alternaria, Hendersonula, Scopulariopsis) oraz inne grzyby patogenne. Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy steroli, znajdujących się w ścianie komórkowej grzybów. Ponadto zmniejsza stężenie ergosterolu w komórkach grzybów i powoduje gromadzenie się nietypowych sferycznych steroli. Dostępna jest w postaci lakieru w przypadku leczenia grzybicy paznokci;
• flutrimazol – mechanizm działania polega na zaburzeniu syntezy ergosterolu, wchodzącego w skład błony komórkowej grzybów, hamuje aktywność drożdżaków. Leczenie trwa około 4 tygodni;
• ketokonazol – skuteczny wobec grzybów z rodzaju Trichophyton, Epidermophyton, Microsporum oraz drożdżaków z rodzaju Candida i Malassezia. Czas terapii wynosi 4–6 tygodni;
• mikonazol – hamuje rozwój grzybów oraz zapobiega grzybicy stóp. Jest substancją bezpieczną dla małych dzieci (stosowany również jako składnik preparatów w leczeniu pieluszkowego zapalenia skóry). Stosuje się go dwa razy dziennie przez 2–6 tygodni oraz tydzień po ustąpieniu objawów;
• klotrymazol – jest grzybobójczy wobec większości gatunków grzybów w tym drożdży, pleśni i grzybów strzępkowych; dostępny w postaci kremu, roztworu, żelu oraz pudru. Stosowany 2 razy dziennie przez 2–4 tygodnie. Zalecany jest szczególnie do leczenia grzybicy stóp wywołanej przez drożdżaki u chorych z obniżoną odpornością oraz cukrzyków;
• cyklopiroks – lek przeciwgrzybiczy dostępny w postaci żelu, płynu, kremu, zawiesiny, pudru oraz lakieru (w przypadku grzybicy paznokci). Terapia trwa do momentu ustąpienia objawów oraz przez kolejnych 10 dni. Należy pamiętać, że leczenie grzybicy stóp i paznokci jest konieczne. Objawy tych chorób nie ustępują samodzielnie i mogą prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych.

Autor: dr n. farm. Anna Nowicka-Zuchowska
Źródło: Świat farmacji, 6/2020