Pokaż menu

Olejki eteryczne i ich wykorzystanie w farmakoterapii

Na skalę przemysłową produkuje się obecnie ok. 300 olejków eterycznych. Są wykorzystywane w przemyśle perfumeryjnym i farmaceutycznym. Warto przypomnieć, które z nich wykazują właściwości pielęgnacyjne, a które lecznicze – antybakteryjne, wykrztuśne, spazmolityczne, przeciwbólowe, rozgrzewające.

Rośliny lecznicze zawierają wiele substancji czynnych, którym zawdzięczają swoje działanie. Należą do nich m.in. olejki eteryczne. Są to mieszaniny związków naturalnych lotnych z parą wodną. Pod względem budowy chemicznej są bardzo heterogenną grupą produktów roślinnych. Wyróżnia się ją na podstawie cech fizykochemicznych oraz technologii otrzymywania. W roślinach zlokalizowane są w tworach tkanki wydzielniczej, takich jak włoski, komórki olejkowe, zbiorniki wydzielnicze, które znajdują się w różnych częściach rośliny. Zawartość olejków w roślinach mieści się w granicach 1–3% i zależy od części rośliny, z której są pozyskiwane. Olejki z reguły charakteryzują się silnym i przyjemnym zapachem, płynną konsystencją, lotnością (w odróżnieniu od tłuszczów), czynnością optyczną oraz znaczną lipofilnością i charakterystycznym zapachem. Otrzymywane są poprzez destylację z parą wodną lub wytłaczanie. Ze względu na łatwość otrzymywania z roślin olejki eteryczne należą do najlepiej poznanych wytworów świata roślinnego. Skład chemiczny tych mieszanin poznano jednak znacznie później, dopiero w XX wieku.

W skład olejków eterycznych wchodzi wiele różnorodnych związków chemicznych, jak związki terpenowe, fenole, alkohole, estry, ketony, aldehydy, laktony, kumaryny. Z reguły jeden z nich jest dominujący i określany jako główny składnik olejku, odpowiedzialny za jego właściwości. Olejki mogą wywierać działanie przeciwzapalne, moczopędne, uspokajające, żółciopędne i żółciotwórcze, rumieniące, spazmolityczne, sekretolityczne, wykrztuśne, antyseptyczne, rozkurczające. Różnorodność składników decyduje o różnokierunkowym działaniu farmakologicznym i zastosowaniu. Olejki eteryczne mogą być stosowane w postaci rozcieńczonych roztworów, zarówno doustnie, jak i zewnętrznie. Doustnie mogą być stosowane napary, odwary, roztwory. Na skórę używane są do wcierań oraz kąpieli o działaniu uspokajającym, odprężającym, rozgrzewającym. Wchodzą także w skład różnych maści, żeli, emulsji, balsamów i innych postaci leku stosowanych zewnętrznie. W stanach chorobowych górnych dróg oddechowych wykorzystywane są do inhalacji parowych, zarówno w postaci czystej, jak i mieszanin. Szczególnie korzystny efekt terapeutyczny uzyskuje się w leczeniu stanów zapalnych zatok. Inhalacje parowe są najskuteczniejszą metodą stosowania olejków w tych schorzeniach. Olejki drażnią bowiem błonę śluzową zatok i jamy nosowej, powodując nasilone wydzielanie śluzu i pobudzenie ruchu rzęsek wyścielających błony. Prowadzi to do rozrzedzenia śluzu i poprawia odpływ zalegającej w zatokach wydzieliny. Ponieważ olejki zawierają wiele substancji o silnych właściwościach przeciwbakteryjnych, ich działanie w chorobach zatok jest kompleksowe.

Charakterystyka składników olejków

Obecne w olejkach terpeny działają wykrztuśnie, odkażająco, moczopędnie i przeciwzapalnie. Są one głównym składnikiem następujących olejków eterycznych:

Związkiem pokrewnym terpenom są azuleny. Występują one w olejkach z kwiatu rumianku, ziela krwawnika, piołunu i tataraku. Olejek zawarty w kwiatach rumianku pospolitego zawiera chamazulen, wykazujący działanie przeciwzapalne na skórę i błony śluzowe. Azulen występujący w olejku z ziela krwawnika stosowany jest jako środek przeciwzapalny i słabo bakteriostatyczny. Obecny w zielu piołunu olejek zawiera tujon, który wzmaga apetyt, pobudza trawienie, działa żółciopędnie i antyseptycznie. Olejek z kłącza tataraku zawiera α- i β-azaron o działaniu pobudzającym wydzielanie soku żołądkowego. Wchodzące w skład tego olejku pochodne azaronu działają uspokajająco i wzmacniająco, a podane zewnętrznie – przeciwzapalnie, ściągająco i bakteriobójczo.

Związkiem pokrewnym terpenom jest także cyneol, składnik olejku eukaliptusowego (łac. Oleum Eucalypti) i szałwiowego (łac. Oleum Salviae). Olejek eukaliptusowy (łac. Eucalyptus globulus) otrzymywany jest ze świeżych liści i ulistnionych gałązek. Wykazuje działanie rozrzedzające wydzielinę oskrzelową i wykrztuśne. Stosowany jest do inhalacji oraz zewnętrznie jako środek rozgrzewający. Olejek szałwiowy otrzymywany jest z liści szałwii lekarskiej. Ma działanie odkażające i przeciwpotne, przeciwdziała nadmiernemu przetłuszczaniu się skóry, wypadaniu włosów i łupieżowi; jest także stosowany w przemyśle kosmetycznym.

Fenole występujące w olejku eterycznym działają odkażająco, rozkurczająco na mięśnie gładkie oskrzeli i wykrztuśnie. Substancje te występują w:

Alkohole będące składnikiem olejku eterycznego działają żółciopędnie, żółciotwórczo, rozkurczająco i wiatropędnie. Związki te występują w następujących olejkach:

Estry, takie jak octan linalolu i borneolu, charakteryzują się przyjemnym zapachem i wykorzystywane są głównie w przemyśle perfumeryjnym. Wykazują także działanie uspokajające. Estry występują w olejku lawendowym i kozłkowym.

Olejek lawendowy (łac. Oleum Lavandulae) zawiera octan linalolu, który zmniejsza stan napięcia nerwowego, uczucie niepokoju nerwowego, wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze oraz przeciwzapalne. Stosowany zewnętrznie działa przeciwbakteryjnie, przeciwświądowo i przeciwbólowo. Octan borneolu występujący w olejku walerianowym (łac. Oleum Valerianae) ma działanie uspokajające i wzmacniające.

Substancje o charakterze ketonów występują w:

Aldehydy występują głównie w olejku cynamonowym, anyżowym, a ponadto w melisowym i pomarańczowym. Aldehyd cynamonowy otrzymywany jest z kory cynamonowca cejlońskiego i charakteryzuje się działaniem przeciwbakteryjnym, przeciwbólowym, rozkurczającym, żółciopędnym i pobudzającym wydzielanie soku żołądkowego. Olej z liści melisy lekarskiej (łac. Oleum Melissae) ma działanie uspokajające, nasenne, spazmolityczne oraz bakteriostatyczne. Olejek pomarańczowy (łac. Oleum Aurantii) otrzymywany jest ze skórek owoców pomarańczy słodkiej lub gorzkiej. Ma działanie spazmolityczne, wykrztuśne, żółciopędne i wiatropędne.

Olejki zawierające laktony występują w korzeniu lubczyku i omanu. Korzeń lubczyku (łac. Levistici radix) zawiera ftalidy o działaniu słabo moczopędnym i bakteriobójczym. Korzeń omanu (łac. Inulae radix) zawiera alanolakton, który działa moczopędnie, przeciwbakteryjnie i wykrztuśnie oraz pobudza czynność żołądka i jelit.

Olejek z korzenia pietruszki zawiera kumaryny, które mają działanie moczopędne, antyseptyczne i wiatropędne.

Autor: dr n. farm. Maria Szcześniak
Źródło: Świat farmacji, 03/2021
Zdjęcie: pixabay.com

28 marca, 2021 powrót