Antyseptyka oraz dezynfekcja

Antyseptyka polega na zwalczaniu bakterii, grzybów i innych drobnoustrojów, bytujących na skórze i błonach śluzowych za pomocą środków antyseptycznych. Z kolei dezynfekcja ma na celu niszczenie drobnoustrojów i ich form przetrwalnikowych z powierzchni oraz przedmiotów. Sterylizacja (wyjaławianie) jest procesem, który polega na całkowitym uwolnieniu substancji oraz obiektów medycznych od szkodliwych mikroorganizmów. W tym celu stosuje się metody fizyczne (promieniowanie UV lub Rentgena) oraz chemiczne (środki antyseptyczne). Dezynfekcja polega na całkowitym, częściowym lub selektywnym niszczeniu patogennych drobnoustrojów na powierzchniach użytkowych oraz przedmiotach. Ma na celu zahamowanie przenoszenia chorób zakaźnych.

Środki oraz metody sterylizacji są oceniane pod względem skuteczności w niszczeniu bakterii oraz ich form przetrwalnikowych. Powinny być również bezpieczne dla personelu medycznego oraz pacjentów. Nie mogą wpływać negatywnie na właściwości użytkowe przedmiotów oraz powierzchni, które są poddawane sterylizacji. Środki antyseptyczne stosowane są na skórę oraz błony śluzowe. Natomiast środki odkażające wykorzystywane są do dezynfekcji pomieszczeń oraz przedmiotów.

Co to jest antyseptyka?

Antyseptyka jest systemem środków medycznych, które mają na celu zniszczenie mikroorganizmów w obrębie rany, tkanek i narządów oraz w organizmie pacjenta. Stosuje się aktywne substancje chemiczne, czynniki biologiczne oraz metody fizyczne i mechaniczne. Antyseptyka zapobiega wprowadzeniu patogennych mikroorganizmów do ran, tkanek oraz jam ciała pacjentów w czasie zabiegów chirurgicznych, endoskopowych, opatrywania ran i innych procedur diagnostycznych oraz leczniczych.

Termin ten wywodzi się z greckich słów anti – przeciw oraz sepsis – gnicie. Został on po raz pierwszy użyty w 1750 r. jako określenie działań, które miały zapobiegać procesom gnilnym. Opracowanie metod antyseptyki i aseptyki przypisuje się Ludwikowi Pasteurowi. W 1863 r. udowodnił, że procesy rozkładu i fermentacji powiązane są z rozwojem mikroorganizmów. Z kolei angielski chirurg Joseph Lister przeniósł ideę Pasteura na sale operacyjne. Naukowo wyjaśnił i uzasadnił ówczesny wówczas powszechny problem ropienia ran z wnikaniem i rozwojem w ranach mikroorganizmów. Obecnie jest to działanie polegające na zwalczaniu drobnoustrojów za pomocą środków antyseptycznych.

Aseptyka jest szerszym pojęciem, obejmującym działania zapobiegające zakażeniu przy użyciu metod chemicznych oraz fizycznych. Odkrycie zasad aseptyki w ogromnym stopniu zmniejszyło umieralność pacjentów z powodu zakażenia patogenami.

Środki antyseptyczne

Środki antyseptyczne działają zabójczo dla drobnoustrojów (środki wirusobójcze, bakteriobójcze oraz grzybobójcze) lub hamują ich wzrost i rozmnażanie (środki wirusostatyczne, bakteriostatyczne oraz grzybostatyczne). Są to środki nieszkodliwe dla ludzkiego organizmu. Antyseptyki są stosowane w zoptymalizowanych stężeniach, odpowiednio niskich, aby nie doprowadzić do uszkodzenia tkanek oraz wystarczająco wysokich do zniszczenia drobnoustrojów. Są to środki do smarowania, pędzlowania, płukania, przemywania i rozpylania w postaci aerozoli.

Antyseptyki mogą być stosowane na skórę oraz błony śluzowe, rany czy oparzenia. Znalazły również zastosowanie w leczeniu zmian w błonach śluzowych, zainfekowanych ran czy innych przypadkach. Dostępne są również środki doustne, które nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego. W przypadku używania środków antyseptycznych istotne jest stężenie związku aktywnego, czas ekspozycji, pH środowiska, a także rodzaj użytego rozpuszczalnika. Mechanizm działania różnych środków antyseptycznych nie jest identyczny. Może polegać na upośledzeniu przepuszczalności błon komórkowych patogenów, denaturacji białek czy hamowaniu enzymów kluczowych dla aktywności wirusów, bakterii czy grzybów. Środki antyseptyczne, w porównaniu do antybiotyków, charakteryzują się mniejszą selektywnością działania na komórki drobnoustrojów. Ze względu na duży problem antybiotykooporności oraz szczepów opornych na działanie stosowanych powszechnie środków antyseptycznych firmy farmaceutyczne tworzą coraz to nowsze antyseptyki. Środki antyseptyczne, dostępne w aptekach oraz stosowane w szpitalach i innych placówkach medycznych opierają się na bazie:

• Preparatów jodu – jod jest bardzo silnym antyseptykiem, który jest używany do odkażania skóry nieuszkodzonej przy zabiegach operacyjnych w zakładach opieki medycznej. W formie rozcieńczonej używany jest na oparzenia i rany. Wykazuje działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne w tym przeciwprątkowe, przeciwgrzybicze oraz przeciwpierwotniakowe. Jod zabija wszystkie formy mikroorganizmów, włącznie z przetrwalnikami. Dostępny jest w postaci płynu antyseptycznego w ampułkach lub butelkach. Do zabiegów odkażających stosuje się w formie roztworów alkoholowych lub w postaci tzw. jodoforów. Jodofory są to kompleksowe połączenia jodu z wielkocząsteczkowymi polimerami. Działają one słabiej od roztworów jodu, podrażniają tkanki. Jednak nie barwią skóry oraz nie działają korodująco na narzędzia medyczne.
• Preparatów chloru – wykazują silne działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze oraz przeciwpierwotniakowe. Kiedyś były stosowane do odkażania ran, jednak obecnie są używane do dezynfekcji sprzętu medycznego. Preparaty na bazie chloru są dostępne w aptekach w postaci płynu, maści, kremu oraz sprayu antyseptycznego.
• Pochodnych biguanidu i amidyny – chlorheksydyna jest stosowana w stomatologii, wykazuje najsilniejsze działanie wobec bakterii Gramdodatnich oraz niektórych wirusów.
• Preparatów srebra – działają silnie przeciwbakteryjnie oraz złuszczająco i ściągająco. Znalazły zastosowanie w leczeniu oparzeń. Dostępne są w postaci plastrów, pałeczek do smarowania, proszku oraz kremu.
• Preparatów boru – są to słabsze antyseptyki, działają przeciwzapalnie oraz ściągająco. Są stosowane na ropiejące rany oraz do przemywania skóry. W aptekach dostępne są w formie roztworu, zasypki, maści oraz kremu.
• Chlorku sodu – jest to łatwo dostępny środek antyseptyczny w postaci płynu lub kropli. Znajduje zastosowanie w leczeniu i przemywaniu ran, owrzodzeń, odleżyn oraz oczu i nosa.
• Nadmanganianu potasu – jest to związek o silnej aktywności bakteriobójczej oraz grzybobójczej. Hamuje krwawienie oraz działa przeciwwysiękowo. Stosuje się go w stężeniu 0,05% do przemywania skóry, owrzodzeń oraz ran. Stężenie 0,025% jest używane do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej. Dostępny jest w postaci proszku oraz tabletek.
• Rivanolu – jest to mleczan etakrydyny, który jest silnym środkiem antyseptycznym. Nie działa drażniąco na skórę oraz nie powoduje powstawania oporności. Wykazuje aktywność przeciwbakteryjną wobec paciorkowców, gronkowców oraz niektórych grzybów. Dostępny w postaci tabletek, drażetek oraz roztworu. Stosowany w ropnych zakażeniach skóry, trudno gojących się ranach, zakażeniach jamy ustnej oraz otarciach, owrzodzeniach i oparzeniach.
• Fioletu krystalicznego – wykazuje działanie antyseptyczne (bakteriobójcze i bakteriostatyczne) wobec bakterii Gram-dodatnich i niektórych grzybów, zwłaszcza drożdżaków. Poza tym działa osuszająco i ściągająco. Stosowany do odkażania błon śluzowych oraz skóry. Dostępny jest w postaci 0,5–2% spirytusowego lub wodnego roztworu filetu gencjanowego (połączenie fioletu krystalicznego i metylowego). Powoduje jednak przebarwienia skóry, a przy przemywaniu ran może dojść do trwałej inkrustacji tkanki tym barwnikiem.
• Wody utlenionej – wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze oraz przeciwgnilne. Jest słabszym środkiem antyseptycznym, dostępnym w postaci płynu (3% roztwór nadtlenku wodoru) lub żelu i tabletek do rozpuszczania. Stosowana do odkażania ran powierzchniowych, a po rozcieńczeniu wodą do płukania jamy ustnej w stanach zapalnych.
• Spirytusu salicylowego – działa przeciwzapalnie, przeciwbólowo, oczyszczająco i odtłuszczająco na skórę. Roztwór alkoholowy stosuje się do odkażania skóry.
• Alkoholu etylowego – wykazuje właściwości przeciwbakteryjne oraz przeciwgrzybicze. Stosowany do odkażania skóry np. przez zastrzykiem lub jako składnik antybakteryjnych płynów i żeli dezynfekujących. Optymalne stężenie alkoholu etylowego to 70%. W ciągu 2 min stałej ekspozycji powoduje zmniejszenie liczby bakterii o 90%. Stężenie poniżej 70% wykazuje słabsze działanie antyseptyczne.
• Alkoholu izopropylowego (propan- 2-ol, izopropanol) – jego 70% wodny roztwór jest stosowany jako płyn antyseptyczny do odkażania rąk
• Heksamidyny – działa przeciwbakteryjnie oraz przeciwgrzybiczo. Jest używana jako antyseptyk do odkażania błon śluzowych, ran, owrzodzeń. Dodatkowo przyspiesza gojenie się ran. Dostępna jest w postaci płynu, sprayu oraz roztworu i kropli.
• Chlorofilu – wykazuje aktywność przeciwzapalną, przeciwobrzękową, przeciwwysiękową i przeciwgnilną. Działa również przeciwtrądzikowo i łagodzi stany ropne. Dostępny w postaci tabletek oraz maści.

Co to jest dezynfekcja?

Dezynfekcja (odkażanie) jest postępowaniem mającym na celu zniszczenie drobnoustrojów (wirusów, bakterii oraz grzybów), szczególnie tych patogennych. Poddaje się jej przedmioty oraz powierzchnie, które mogły zostać skażone chorobotwórczymi mikroorganizmami. Dezynfekcja nie jest równoznaczna z wyjałowieniem, ponieważ nie zawsze usuwa formy przetrwalnikowe drobnoustrojów.

Metody dezynfekcji

Aby przeprowadzić proces dezynfekcji powierzchni czy przedmiotów stosuje się metody fizyczne, chemiczne oraz termiczno-chemiczne.

Do dezynfekcji metodami fizycznymi wykorzystuje się parę wodną o temperaturze 100–105°C. Jest ona stosowana pod normalnym lub zmniejszonym ciśnieniem (w autoklawach). Para wodna pod normalnym ciśnieniem jest wykorzystywana do odkażania sprzętu i urządzeń sanitarnych. Innym sposobem dezynfekcji fizycznej jest stosowanie promieni ultrafioletowych o długości fali 256 nm. Niszczą one drobnoustroje, które znajdują się na powierzchniach oraz w powietrzu.

Do dezynfekcji chemicznej stosuje się środki odkażające (dezynfekujące). Niszczą one wszystkie wegetatywne formy drobnoustrojów, znajdujących się na sprzęcie oraz wyposażeniu medycznych, artykułach spożywczych oraz w wodzie. Niektóre środki wyjaławiają również formy przetrwalnikowe mikroorganizmów.

Wśród środków dezynfekujących znajdują się:

• czwartorzędowe sole amoniowe,
• alkohole: etylowy i izopropylowy,
• fenole: krezol, rezorcynol,
• biguanidy: chlorheksydyna,
• związki metali ciężkich: związki srebra, miedzi oraz rtęci,
• aldehydy: formaldehyd i aldehyd glutarowy,
• mleczan etaktydyny: rivanol,
• utleniacze: nadtlenek wodoru (woda utleniona), nadmanganiany,
• kwasy i zasady,
• tenzydy: mydło.

Chemiczna dezynfekcja nie daje gwarancji całkowitego usunięcia wszystkich form drobnoustrojów. Dlatego materiał odkażony w ten sposób nie jest uznawany za jałowy.

Metody termiczno-chemiczne odkażania polegają na połączeniu wybranego środka dezynfekującego oraz zastosowaniu dodatkowego oddziaływania na powierzchnię czy skażony materiał wysokiej temperatury. Stosuje się tu wygotowywanie czy sparzanie wrzątkiem.

Skuteczność metod dezynfekcji jest zależna od rodzaju drobnoustroju, jego liczebności oraz aktywności fizjologicznej. Kluczowy jest również rodzaj powierzchni, który jest poddawany zabiegowi odkażania (czy jest to powierzchnia użytkowa). W przypadku metod chemicznych istotny jest także czas działania środka dezynfekującego, jego rodzaj oraz wybrane stężenie. Należy wziąć pod uwagę takie parametry jak wilgotność powietrza, temperatura, odczyn środowiska oraz to czy na poddawanym dezynfekcji materiale znajduje się materia organiczna.

Kiedy stosuje się dezynfekcję?

Odkażanie powierzchni lub przedmiotów przeprowadza się kiedy doszło do skażenia danego miejsca materiałem biologicznym, w którym mogą znajdować się chorobotwórcze mikroorganizmy. Taką dezynfekcję stosuje się w szpitalach, laboratoriach i innych zakładach użyteczności publicznej. Profilaktycznie odkażanie przeprowadza się na basenach, siłowniach, łaźniach, stołówkach czy w domowej kuchni.

Proces dezynfekcji przeprowadza się również w pomieszczeniach (także w domu), w których przebywała osoba chora. W tym przypadku odkaża się naczynia, inne sprzęty używane przez chorego. Ma to na celu ochronę innych domowników przed zakażeniem oraz uniknięcia wtórnego zainfekowania chorobotwórczymi mikroorganizmami. Stosuje się wówczas najprostsze metody odkażania: pranie w odpowiednim środku i wysokiej temperaturze pościeli z łóżka chorej osoby, oczyszczenie jego odzieży. Utylizuje się również wszelkie odpady medyczne np. opatrunki, igły, strzykawki.

Autor: dr n. farm. Anna Nowicka-Zuchowska
Źródło: Świat farmacji, 4/2020