Apteczne wsparcie na zmęczenie i stres
Zimowa aura oraz bodźce stresowe (choćby te związane z przedświąteczną gorączką) mogą wywoływać wiele negatywnych objawów – osłabienie popędu płciowego, zmęczenie, apatię, obniżenia odporności, wyczerpanie psychofizyczne oraz bezsenność. Każdy pacjent reaguje inaczej na stres. Część wymaga leczenia farmakologicznego, na innych korzystnie wpłynie zmiana trybu życia, odpowiednia dieta oraz zastosowanie substancji adaptogennych, niektórych ziół czy minerałów.
Adaptogeny są grupą wielu substancji wpływających na utrzymanie wewnętrznej równowagi organizmu oraz na przystosowywanie się do zmieniających się nagle warunków, jakie stwarza otaczające środowisko. Wiele wiarygodnych badań klinicznych potwierdza ich skuteczność w zwalczaniu stresu, bezsenności, chronicznego napięcia, obniżenia nastroju przy jednoczesnym szerokim marginesie bezpieczeństwa i znikomych działaniach niepożądanych. Zjawisko „wielolekowości”, a także wiele innych czynników, takich jak wiek, stan chorego oraz choroby współistniejące, sprawiają, że adaptogeny wydają się ciekawą alternatywą dla silnych leków syntetycznych. Nie oznacza to jednak, że substancje te są całkowicie bezpieczne i obojętne dla organizmu – np. ze względu na ryzyko wystąpienia wielu interakcji.
Melisa lekarska (łac. Melissa officinalis) jest z powodzeniem stosowana w leczeniu trudności z zasypianiem, nadmiernego pobudzenia i łagodnych stanów lękowych. Ze względu na obecność takich związków jak flawonoidy, triterpeny, kariofilen oraz citral ziele to skutecznie moduluje próg wrażliwości OUN. Przy regularnym stosowaniu naparu z liści melisy lekarskiej zauważono poprawę zdolności poznawczych oraz ustępowanie objawów demencji starczej. Łagodne działanie cholinergiczne stwarza nowe możliwości terapeutyczne w leczeniu uzupełniającym chorób neurodegeneracyjnych.
Kozłek lekarski (łac. Valeriana officinalis) wykazuje zbliżony profil działania do melisy lekarskiej. Za działanie uspokajające odpowiadają bardzo nietrwałe irydoidy. Składniki zawarte w korzeniu kozłka istotnie poprawiają funkcje poznawcze, pamięć i koncentrację, a także działają łagodnie uspokajająco. Wbrew powszechnemu przekonaniu wyciąg z korzenia kozłka jest nieskuteczny w leczeniu trudności z zasypianiem. Mimo to wchodzi w skład wielu preparatów złożonych obok melisy lekarskiej, męczennicy cielistej i szyszek chmielu. Kozłek lekarski nie może być stosowany podczas prowadzenia pojazdów mechanicznych i obsługi maszyn, gdyż znacząco wydłuża czas reakcji. Na jakość preparatów wpływa proces rozdrabniania, suszenia, przetwarzania i przechowywania surowca.
Chmiel zwyczajny (łac. Humulus lupulus), a ściślej jego wysuszone kwiatostany, jest bogatym źródłem wielu substancji, m.in. kwasów goryczkowych, flawonoidów, katechin oraz żywic. Szyszki chmielu zawierają rutynę, kemferol, kwercetynę, farnezen i kariofilen. Działanie adaptogenne ujawnia się dopiero przy dużych dawkach (powyżej 1000 mg). Szyszki chmielu znajdują również zastosowanie w leczeniu problemów gastrycznych – zawarte w surowcu kwasy goryczkowe wzmagają produkcję śliny, soku żołądkowego oraz śluzu bogatego w mukopolisacharydy. Dzięki temu adaptogen ten ułatwia trawienie oraz ma działanie osłonowe.
Męczennica cielista (łac. Passiflora incarnata) występuje w tropikalnym klimacie obu Ameryk. Wskazaniem do stosowania ziela męczennicy jest nasilone napięcie nerwowe, stany skurczowe jelit, nadpobudliwość psychoruchowa, a także średnio nasilone bóle migrenowe. Surowiec zawiera antocyjany, kwasy fenolowe oraz szeroką gamę związków terpenowych, dzięki czemu sprawdza się również w dolegliwościach trawiennych z nadmierną fermentacją jelitową.
Żeń-szeń (łac. Panax ginseng) – związki czynne surowca lub wyciągu to głównie saponozydy triterpenowe (ginsenozydy) typu dammaranu i oleananu oraz inne związki, jak polisacharydy, głównie glukany, wśród których występują skrobia (8–32%), peptydoglukany (panaksany A–E o udokumentowanej aktywności immunomodulacyjnej) i oligosacharydy. W korzeniu żeń-szenia występują także olejek eteryczny (0,05%), poliacetyleny (panaksynol), seskwiterpenowe alkohole (ginsenol i inne), sterole, lipidy, witaminy i związki mineralne. Korzeń lub uzyskane z niego wyciągi stosowane są jako ogólnoustrojowe adaptogeny w stanach wyczerpania fizycznego i psychicznego, w rekonwalescencji, w geriatrii. Należy poinformować pacjenta, że żeń-szeń przyjmuje się przez okres do 3 miesięcy. Następnie robi się tak samo długą przerwę w przyjmowaniu preparatu, aby później do niego powrócić. Niekiedy mogą wystąpić objawy nietolerancji surowca lub nawet zespół uzależnienia (przy długotrwałym przyjmowaniu), które objawiają się biegunką, zaburzeniami snu, wykwitami skórnymi, nadmierną pobudliwością nerwową, wzrostem ciśnienia tętniczego. Należy też podkreślić, że preparaty żeń-szeniowe, przyjmowane przez kobiety po menopauzie, mogą spowodować powrót krwawień miesięcznych, gdyż surowiec ma słabe działanie estrogenne.
Różeniec górski (łac. Rhodiola rosea) jest gatunkiem należącym do rodziny gruboszowatych. Występuje na całym obszarze wokółbiegunowym, a także w Polsce (głównie w Sudetach i Karpatach). Roślina ta obfituje w apigeninę, luteolinę, bakozyd i jujupogeninę. Badania aktywności farmakologicznej surowca prowadzono w modelach in vitro i in vivo oraz w warunkach klinicznych. Wykazały one działanie przeciwstresowe, zmniejszające zniszczenia spowodowane hypoksją (niedotlenieniem), przeciwutleniające, poprawiające funkcje seksualne, działanie przeciwnowotworowe i immunostymulujące oraz wzmagające sprawność fizyczną. W badaniu, w którym na modelach zwierzęcych porównywano aktywność surowców roślinnych (różeńca górskiego, żeń-szenia) oraz leków nootropowych, odnotowano dla obydwu surowców roślinnych poprawę pamięci i procesów uczenia się, m.in. poprzez wzrost poziomu serotoniny w korze czołowej mózgu.
Magnez jest jednym z podstawowych pierwiastków wpływających na funkcjonowanie organizmu ludzkiego. Odpowiada za działanie wielu enzymów, transport błonowy, produkcję ATP, a także bierze udział w syntezie kwasów nukleinowych, białek i tłuszczów. Niedobór tego pierwiastka prowadzi do osłabienia, męczliwości, zaburzeń koncentracji, zmniejszonej odporności na stres, nadpobudliwości, rozdrażnienia, stanów lękowych. Magnez na poziomie komórkowym moduluje pobudzenie komórek nerwowych, dzięki czemu może być polecany w stanach zmęczenia i niepokoju, intensywnym wysiłku fizycznym i intelektualnym.
Melatonina w ostatnich latach okazała się skutecznym środkiem leczniczym na bezsenność związaną z rozregulowaniem rytmu dobowego, w szczególności u osób starszych. Starzenie się ustroju prowadzi bowiem do zmian w obrębie szyszynki, co wpływa na obniżenie uwalniania hormonu i prowadzi do bezsenności. Z tego względu melatonina przyjmowana stale w małych dawkach wydaje się właściwym rozwiązaniem dla osób starszych z zaburzonym rytmem snu i czuwania powstałym na skutek zmian neurodegeneracyjnych i głębokiej wady wzroku, a także dla osób podróżujących, cierpiących na bezsenność wynikającą z nagłej zmiany stref czasowych.
Tryptofan, zawarty w coraz większej liczbie suplementów diety, również odgrywa znaczącą rolę w łagodzeniu napięcia nerwowego. Reguluje procesy snu i czuwania, a jego niedobór może prowadzić do rozwoju łagodnych postaci zaburzeń depresyjnych. Tryptofan jest analogiem serotoniny i z łatwością pokonuje barierę krew–mózg. Bierze udział w jej syntezie wraz z witaminą B6, B12 i kwasem foliowym w obecności hydroksylazy tryptofanu. Tryptofan w osoczu występuje zazwyczaj w postaci związanej z białkami, a tylko 5% stanowi frakcja wolna, gotowa do transportu do OUN. Transport związku przez barierę krew–mózg współzawodniczy z innymi aminokwasami, znajdującymi się w produktach białkowych. Jeżeli jemy posiłki niskobiałkowe i wysokowęglowodanowe, to zwiększa się możliwość przejścia tryptofanu do centralnego systemu nerwowego, gdzie pod wpływem hydroksylazy związku następuje przemiana do 5-hydroksytryptofanu i kolejna przemiana do 5-hydroksytryptaminy, czyli serotoniny, która częściowo ulega przemianie do melatoniny (hormonu regulującego rytm okołodobowy).
Autor: mgr farm. Artur Rakowski
Źródło: Świat farmacji, 12/2021