Biegunka po antybiotyku – zapobieganie i leczenie

Biegunka jest najczęstszym działaniem niepożądanym stosowania antybiotyków. Może wystąpić w trakcie antybiotykoterapii lub nawet po 2 miesiącach po jej zakończeniu. Występuje u 5–49% pacjentów stosujących leki przeciwdrobnoustrojowe (średnio 20–30%), w zależności od stosowanego leku. Dotyka zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe.

Antybiotyki są związkami, które niszczą wszystkie bakterie. Jednak wiele szczepów, które stanowi nasz naturalny mikrobiom, są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Bakterie bytujące w naszym ciele stymulują układ immunologiczny, wpływają na poprawne trawienie oraz uczestniczą w syntezie niektórych witamin.

Antybiotyki, które niszczą bakterie chorobotwórcze odpowiedzialne za zakażenie, powodują również zniszczenie naturalnej flory bakteryjnej organizmu. Wówczas pojawia się wyjałowienie i następuje zaburzenie równowagi w ekosystemie jelit. Takie zjawisko nazywane jest dysbiozą i prowadzi ono do pojawienia się biegunki. Antybiotyki powodują spadek pewnej liczby bakterii. W takim momencie pojawiają się szczepy bakterii, które są oporne na działanie antybiotyków. Wolne nisze są zasiedlane przez bakterie patogenne, szczególnie Salmonella oraz Clostridium difficile. Mogą one wywoływać infekcje jelitowe, które przebiegają z ciężką postacią biegunki. Pojawiają się zaburzenia pracy jelit. Toksyczne działanie drobnoustrojów patogennych na niechroniony nabłonek jelitowy odpowiada za wystąpienie biegunki. Od 5 do 20% leków przeciwbakteryjnych wywołuje biegunkę, zwłaszcza przy długotrwałej terapii. Biegunka poantybiotykowa często występuje również u dzieci, ponieważ mają one delikatniejszą florę bakteryjną.

Cechą charakterystyczna większości antybiotyków jest to, że mają szerokie spektrum działania i nie działają wybiórczo na konkretną bakterię patogenną. W naszych jelitach znajdują się bakterie Escherichia coli, Enterococcus faecalis oraz wiele innych gatunków bakterii beztlenowych. Po zastosowaniu amoksycyliny z kwasem klawulanowym te bakterie giną, a flora przewodu pokarmowego jest zdominowana przez te, które są oporne na działanie antybiotyku. Ponadto mikrobiom staje się uboższy pod względem gatunków drobnoustrojów, które go zasiedlają. Równowaga flory bakteryjnej zostaje zaburzona. Jeżeli pacjent znajduje się na oddziale szpitalnym, wówczas jego przewód pokarmowy mogą zasiedlić wielolekooporne drobnoustroje szpitalne lub toksynotwórcze szczepy Clostridium difficile. Niezależnie od sposobu podania antybiotyku (doustnie czy dożylnie) ryzyko pojawienia się biegunki antybiotykowej jest takie samo.

Biegunka po antybiotykoterapii najczęściej ma przebieg łagodny. W większości przypadków charakteryzuje się wydalaniem płynnego lub wodnego stolca, bez innych związanych z tym objawów. Stolce nie są bolesne, nie pojawia się również gorączka. Do rozwoju biegunki może dojść nawet w kilka godzin po podaniu pierwszej dawki antybiotyku. Może pojawiać się również po kilku tygodniach (8–10) po zakończeniu antybiotykoterapii. Zazwyczaj objawy ustępują samoistnie po 48 godzinach i nie wymagają interwencji lekarskiej. Jednak w niewielu przypadkach może przyjmować ostrą postać, której objawy sugerują wystąpienie zapalenia jelita grubego.

Czynniki ryzyka wystąpienia biegunki poantybiotykowej

Biegunka ponatybiotykowa w większości przypadków (70–80%) to nieswoista biegunka wywołana stosowaniem leków przeciwbakteryjnych, w której badania nie wykazują żadnego patogenu, który odpowiada za występowanie ostrego zespołu biegunkowego. Głównym czynnikiem ryzyka wystąpienia biegun- ki ponatybiotykowej jest długotrwała (powyżej 4 tygodni) terapia lekami przeciwbakteryjnymi, zwłaszcza skojarzona, a także stosownie antybiotyków o szerokim spektrum działania. Do antybiotyków o największym ryzyku wywołania biegunki należą fluorochinolony, klindamycyna oraz cefalosporyny II i III generacji. Mniejsze ryzyko wiąże się ze stosowaniem penicylin (ampicyliny, amoksycyliny samej lub w połączeniu z kwasem klawulonowym) oraz makrolidów. Z kolei penicyliny naturalne o wąskim spektrum działania, aminoglikozydy, trimetoprim oraz tetracykliny rzadko wywołują biegunkę. Biegunka może pojawić się na skutek bezpośredniego pobudzenia perystaltyki układu pokarmowego przez antybiotyki, które są agonistami receptorów motylinowych. Najwięcej tych receptorów znajduje się w części przedodźwiernikowej żołądka. Do tych antybiotyków należy erytromycyna oraz inne makrolidy, które w swojej strukturze chemicznej zawierają 14 atomów węgla w pierścieniu laktonowym, a także azytromycyna (zawierająca 15 atomów węgla w pierścieniu laktonowym).

Kiedy antybiotyk wywołuje biegunkę?

Występowanie biegunki w trakcie przyjmowania antybiotyków jest bardzo częste. Biegunka może występować nawet u 30% osób przyjmujących leki przeciwbakteryjne. Zwiększone ryzyko występowania tego działania niepożądanego jest spowodowane:

• stosowaniem antybiotyków o szerokim spektrum działania (niszczą różne rodzaje bakterii w tym samym czasie);
• wiek pacjenta – biegunka po podaniu antybiotyku występuje częściej u dzieci niż u dorosłych. Jest to spowodowane większą wrażliwością flory fizjologicznej u dzieci. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku osób starszych;
• czas trwania kuracji antybiotykami – ryzyko wystąpienia biegunki drastycznie wzrasta, kiedy leki przeciwbakteryjne stosuje się dłużej niż miesiąc;
• występowanie chorób współistniejących – zwłaszcza tych, które powodują zmniejszenie odporności organizmu;
• występowanie biegunki poantybiotykowej w czasie wcześniejszych antybiotykoterapii;
• długotrwała hospitalizacja pacjenta.

Najgroźniejsze powikłania biegunki poantybiotykowej

Najcięższą postać biegunki po terapii antybiotykami obserwuje sie, kiedy jest ona spowodowana rzekomobłoniastym zapaleniem jelit. Powikłanie to występuje rzadko i jest spowodowane toksynami wydzielanymi przez bakterie Clostridium difficile. Świadczą o nim takie objawy jak:

• wystąpienie biegunki o ostrym przebiegu,
• pojawienie się silnych bólów podbrzusza, które mają charakter kurczowy,
• gorączka oraz dreszcze,
• w obfitych stolcach można zaobserwować domieszkę krwi oraz śluzu.

W przypadku nieleczenia biegunki, spowodowanej rzekomobłoniastym zapaleniem jelit, organizm bardzo szybko ulega odwodnieniu. Mogą pojawić się inne, groźne powikłania (nawet perforacja jelita, co jest podstawą do interwencji chirurga).

Jak zapobiegać biegunce poantybiotykowej?

Najlepszym sposobem zapobiegania występowania biegunek wywołanych antybiotykoterapią jest racjonalne przyjmowanie leków przeciwbakteryjnych. Antybiotyki powinny być zażywane wyłącznie po przepisaniu ich przez lekarza. W czasie ich stosowania należy przyjmować probiotyki oraz prebiotyki, które odbudowują naturalną florę fizjologiczną. Probiotyki, czyli wyselekcjonowane szczepy bakterii, namnażają się w przewodzie pokarmowym, w którym spełniają funkcje ochronne. Z kolei prebiotyki naturalnie stymulują wzrost prawidłowej flory jelitowej.

Jak leczyć biegunkę poantybiotykową?

Metody leczenia biegunki spowodowanej antybiotykoterapią w głównej mierze zależą od jej przebiegu. Przy łagodnym przebiegu, objawy najczęściej ustępują po skończeniu przyjmowania leków przeciwbakteryjnych. W przypadku ciężkiej postaci czasem niezbędna jest hospitalizacja.

Samo odstawienie antybiotyku jest podstawowym postępowaniem terapeutycznym, skutecznym w 25-50% przypadków. U chorych z lekką postacią biegunki poprawa następuje już po 48 godzinach, a całkowite wyleczenie po 7-10 dniach. Zaprzestanie stosowania antybiotyku umożliwia odbudowę prawidłowej mikrobioty. W fazie regeneracji nowe bakterie, które są podobne do pierwotnych szczepów, zaczynają kolonizować jelita. Prowadzi to do utworzenia się stanu nowej równowagi.

Niezależnie od stopnia intensywności biegunki oraz jej przebiegu konieczne jest systematyczne nawadnianie chorego oraz podawanie elektrolitów. Warto zastosować lekkostrawną dietę. Należy pamiętać o podawaniu choremu preparatów probiotycznych, które odbudowują i przywracają prawidłową florę bakteryjną w jelitach. Udokumentowaną skuteczność wykazują szczepy S. boulardii, Lactobacillus oraz Str. Thermophilus/B. lactis. Probiotyki przyjmowane prof ilaktycznie, zawierające szczepy drożdży Saccharomyces boulardii powinny być podawane równocześnie z antybiotykami. Można również zastosować leki przeciwbiegunkowe np. węgiel aktywny.

W przypadku ciężkich postaci biegunki poantybiotykowej wymagane jest wykonanie posiewu kału, aby zidentyfikować patogen, który wywołał infekcję.

Autor: dr n. farm. Anna Nowicka-Zuchowska
Źródło: Świat farmacji, 07-08/2020