Biegunka zakaźna – rodzaje, przyczyny oraz leczenie
Biegunka infekcyjna to choroba zakaźna, w której dochodzi do zaburzenia równowagi mikrobiomu jelitowego. Czynnikiem etiologicznym mogą być wirusy, bakterie oraz pasożyty. Obejmuje większość przypadków zapalenia żołądka i jelit, biegunki podróżnych oraz ostre biegunki trwające co najmniej dwa tygodnie.
Biegunka zakaźna, zaraz po chorobach układu krążenia, jest drugą przyczyną zgonów na świecie. Dotyczy to szczególnie ubogich krajów o niskim standardzie życia społeczeństwa. Według szacunków zakażenia rotawirusami powodują 120–140 milionów zachorowań w ciągu roku i są przyczyną 600 tysięcy zgonów, zwłaszcza małych dzieci.
Biegunka zakaźna – przyczyny i źródła zakażenia
Najczęstszą przyczyną biegunek zakaźnych są wirusy (rotawirus, adenowirus, astrowirus, kaliciwirus, biegunki związane z zakażeniem wirusem HIV), bakterie (np. Salmonella, Shigella, Campylobacter), pasożyty (lamblia, ameba) oraz grzyby. Źródłem infekcji może być skażona przez mikroorganizmy woda czy żywność. Rezerwuarem chorobotwórczych drobnoustrojów są chorzy ludzie lub zwierzęta. Do zatrucia dochodzi po spożyciu żywności, która była zanieczyszczona wydalinami z układu pokarmowego zakażonego osobnika. Również produkty pochodzące od chorego zwierzęcia, poddane niewłaściwej obróbce termicznej (niepasteryzowane mleko, jajka, mięso) powodują zatrucie. Rzadko do zakażenia dochodzi przez bezpośredni kontakt.
Biegunka zakaźna może występować w postaci pojedynczych zachorowań lub zbiorowych zatruć spowodowanych ekspozycją na czynnik chorobotwórczy, np. w czasie przyjęć. Rodzaj zatrucia pokarmowego jest związany z sezonowością. Infekcje spowodowane przez bakterie Campylobacter jejuni najczęściej pojawiają się wiosną, zakażenia bakteriami Shigella i Salmonella latem, a zakażenia rotawirusami oraz Yersinia enterocolitica występują przeważnie w miesiącach zimowych.
Biegunka wirusowa
Ostra biegunka o etiologii wirusowej charakteryzuje się zwiększoną liczbą oddawanych wodnistych lub półpłynnych stolców (przeważnie ponad trzy razy dziennie). Najczęstszą przyczyną tej choroby w krajach rozwiniętych, o dobrych warunkach sanitarnych, są infekcje wirusowe przewodu pokarmowego. Często towarzyszą jej inne charakterystyczne dla zakażenia wirusowego objawy, jak wymioty czy gorączka. Choroba przenosi się drogą fekalno-oralną i łatwo rozprzestrzenia się w otoczeniu chorego. Jest bardzo zaraźliwa, a do infekcji wystarczy niewielka ilość materiału zakaźnego, zawierająca od 10 do 100 cząstek wirusa. Do zakażenia dochodzi za pośrednictwem skażonej wody czy pokarmu, brudnych rąk i zaniedbań higienicznych.
Źródłem zakażenia może być chory człowiek, ozdrowieniec, który wraz z kałem wydala wirusy czy osoba zakażona bezobjawowo. Głównym czynnikiem etiologicznym jest kilka rodzajów wirusów: rotawirusy (szczególnie u niemowląt i małych dzieci, ale mogą również powodować infekcje u dorosłych), norowirusy oraz sapowirusy (należą do rodziny kalicywirusów) i adenowirusy jelitowe (typ 40, 41).
W klimacie umiarkowanym największe nasilenie zakażeń wirusowych (około 80% przypadków) odnotowuje się w okresie jesienno-zimowym. Najczęściej chorują małe dzieci (6. miesiąc– 2. rok życia). U dorosłych zachorowania są rzadsze, zwykle przebiegają bezobjawowo lub łagodnie.
Niezależnie od rodzaju wirusa przebieg choroby jest zbliżony. Choroba charakteryzuje się nagłym wystąpieniem biegunki i/lub wymiotów, którym towarzyszy gorączka, bóle brzucha, brak apetytu oraz złe samopoczucie. Stolce są obfite i mają charakter wodnisty, zwykle nie zawierają śluzu czy krwi.
Wirusy najczęściej wywołujące biegunkę:
rotawirusy – wywołują biegunkę u niemowląt oraz małych dzieci do 2. roku życia, dorośli przechodzą łagodną postać choroby lub bezobjawowo;
adenowirusy – okres wylęgania wynosi 8–10 dni. Powoduje biegunkę u dzieci, które nie ukończyły 2. roku życia. Nie charakteryzują się sezonowością, występują przez cały rok;
astrowirusy – wywołują biegunkę u dzieci do 7. roku życia, okres wylęgania to 24–36 godzin, krótszy niż w przypadku adenowirusów. Największy szczyt zachorowań przypada na okres jesienno-zimowy;
norawirusy – charakteryzuje je wysoka zakaźność. Do zakażenia dochodzi na skutek kontaktu z chorą osobą, przedmiotami lub zanieczyszczoną żywnością i wodą. Najczęściej występują w szpitalach, stołówkach, domach opieki, żłobkach. Poza biegunką pojawiają się silne bóle stawów oraz ból głowy. Czas trwania biegunki u dzieci to tydzień, a u dorosłego 1–3 dni.
Biegunka bakteryjna
Przyczyną biegunek bakteryjnych są infekcje układu pokarmowego spowodowane przez patogenne bakterie. Najczęściej są spowodowane złymi warunkami sanitarnymi czy brakiem higieny. Do zakażenia często dochodzi w krajach rozwijających się, w których panują gorsze standardy sanitarne oraz ciepły klimat. Bakterie mają korzystne warunki do namnażania się w wodzie i żywności. Miejscem zakażenia bakteryjnego jest najczęściej jelito grube, dlatego stolce są mniej obfite niż w przypadku biegunek wirusowych. Dodatkowo mogą zawierać śluz, krew czy ropę. Charakterystyczne dla biegunek bakteryjnych jest brak wymiotów.
Biegunki bakteryjne rozprzestrzeniają się drogą fekalno-oralną. Jednak są mniej zaraźliwe niż biegunki wirusowe. Najczęściej są chorobami odzwierzęcymi. Źródłem zakażenia jest nie tylko człowiek, ozdrowieniec czy nosiciel, ale również chore zwierzę czy żywność pochodzenia zwierzęcego. Głównymi czynnikami etiologicznymi są pałeczki jelitowe: wytwarzające toksyny szczepy Escherichia coli, Salmonella enteritidis, Shigella, Yersinia oraz Campylobacter jejuni.
Biegunka bakteryjna jest najczęstszą chorobą podróżnych (80–85% przypadków). Praktycznie każda osoba, która wyjeżdża do krajów o niższych standardach higieny doświadcza przynajmniej jednego epizodu biegunki zakaźnej. Biegunka zakaźna wywołana przez bakterie występuje najczęściej w sezonie letnim.
Leczenie biegunek
Biegunka jest reakcją organizmu na zakażenie patogennymi drobnoustrojami i przeważnie ma charakter samoograniczający. Problemem są powikłania po biegunce: zaburzenia elektrolitowe czy odwodnienie. Postępowanie w przypadku biegunek zakaźnych ma na celu przeciwdziałanie odwodnieniu oraz uzupełnianiu elektrolitów.
Nawadnianie doustne polega na przyjmowaniu dużej ilości płynów, które dobrze się wchłaniają. Specjalistyczne płyny nawadniające zawierają sód (główny elektrolit pozakomórkowy) oraz glukozę, która ułatwia jego wchłanianie (niezależnie od mechanizmu biegunki). Płyn nie może zawierać zbyt dużej ilości substancji osmotycznie czynnych, cukrów oraz elektrolitów. Poza specjalistycznymi płynami, dostępnymi w aptekach, do nawadniania chorych można przyjmować powszechnie dostępne napoje: woda mineralna, gorzka herbata, naturalne jogurty bez dodatku cukru. U dorosłego człowieka trzeba przyjmować orientacyjnie 100–200 ml płynu na każdy stolec. Należy również pamiętać o lekkostrawnej diecie.
Środkiem uzupełniającym, szczególnie u dzieci, w leczeniu biegunki są probiotyki, które zawierają w swoim składzie bakterie korzystnie wpływające na odbudowę mikrobiomu jelitowego. Probiotyki są istotnym elementem terapii zatruć pokarmowych. Ich korzystny wpływ na leczenie ostrej biegunki zakaźnej oraz zapobieganie jej u małych dzieci oceniono w 13 badaniach przeprowadzonych z podwójną ślepą próbą i placebo. Korzystny efekt uzyskano u co czwartego dziecka. Probiotyki, zawierające szczepy Lactobacillus powodowały skrócenie czasu trwania biegunki o około dobę, w porównaniu do placebo. Okazały się najskuteczniejsze u dzieci z biegunką wywołaną przez rotawirusy.
Zgodnie z aktualnymi zaleceniami chorym na biegunkę zakaźną podaje się probiotyki o udokumentowanym działaniu, zawierające szczepy Lactobacillus czy Saccharomyces boulardii. Terapia z zastosowaniem probiotyków jest rekomendowana zarówno w trakcie, jak i po biegunce. Wspierają one prawidłową pracę przewodu pokarmowego, a w momencie zaburzenia mikrobioty jelitowej, skutecznie przywracają jej równowagę. Dokonując wyboru preparatu probiotycznego warto zwrócić uwagę, aby miał on status leku.
Aby szybko odbudować florę bakteryjną zniszczoną po biegunce warto zastosować synbiotyki. Są to połączenia probiotyku z prebiotykiem. Poza bakteriami zawierają one w swoim składzie składniki odżywcze, które wpierają bakterie i umożliwiają ich szybkie namnażanie.
Autor: dr n. farm. Anna Nowicka-Zuchowska
Źródło: Świat farmacji, 10/2020