Gospodarka hormonalna a wypadanie włosów
Łysienie androgenowe (AGA) występuje u ok. 80% mężczyzn i u ok. 60% kobiet przed 60. rokiem życia. Pierwsze objawy łysienia androgenowego u mężczyzn mogą się pojawić w 17.–19. roku życia, natomiast u kobiet zazwyczaj po 30. roku życia.
Istotą choroby jest miniaturyzacja mieszków włosowych oraz stopniowe skracanie anagenu oraz wydłużanie telogenu. W następstwie tego włosy długie (terminalne) ulegają ścieńczeniu i przekształceniu we włosy mieszkowe. Znacznie zwolniony zostaje wzrost włosów na długość. Testosteron to najważniejszy androgen u mężczyzn. Jest on wytwarzany przez komórki śródmiąższowe jądra – komórki Leydiga. Natomiast u kobiet źródłem androgenów są komórki lutealne jajnika i kora nadnerczy. Aby ten hormon mógł działać w komórkach docelowych, musi zostać przekształcony przez enzym 5-α-reduktazę do dihydrotestosteronu. Enzym ten jest obecny u obu płci we wszystkich narządach androgenozależnych, tj. mieszkach włosowych, gruczołach potowych i łojowych. Bardzo ważne jest utrzymanie prawidłowego poziomu androgenów w surowicy, za co odpowiedzialne jest białko nośnikowe należące do β-globulin (sex hormone binding protein, SHBP). Z albuminami surowicy związane jest ok. 20–25% ogólnej puli androgenów, natomiast 1% ogólnej puli androgenów nie jest powiązany z żadnym nośnikiem. W prawidłowych warunkach u mężczyzn stężenie androgenów zapewnia maksymalne działanie w tkankach docelowych, natomiast prawidłowe stężenie tych hormonów u kobiet jest regulowane na niższym poziomie, dlatego zwiększenie ich stężenia powoduje pojawienie się hirsutyzmu czy też łysienia androgenowego typu męskiego w obrębie owłosionej skóry głowy. Zmiany w mieszku włosowym zależą głównie od dihydrotestosteronu (DHT), który powstaje na skutek przemiany testosteronu pod wpływem enzymu 5-α-reduktazy typu II. Hormon ten działa w komórkach docelowych poprzez obecne w nich receptory androgenowe. Wrażliwość receptorów androgenowych na DHT zależy od okolicy ciała – najbardziej wrażliwe są mieszki w okolicy czołowej, najmniej w obrębie rzęs i w okolicy potylicznej. Dihydrotestosteron stymuluje mieszki włosowe na twarzy i na narządach płciowych, a hamuje wzrost włosów w obrębie skóry owłosionej głowy.
Łysienie androgenowe u kobiet występuje rzadziej i jest mniej nasilone, co wynika z fizjologicznie mniejszych stężeń androgenów, mniejszej liczby receptorów, niższej aktywności 5-α-reduktazy typu II, a także działania aromatazy cytochromu P450, która przekształca testosteron w estradiol, mający działanie ochronne na mieszki włosowe. Z licznych badań wynika, że aromataza cytochromu P450 zarówno u kobiet, jak i mężczyzn w mniejszym stężeniu występuje w skórze okolicy czołowej niż szczytowej. W okolicy czołowej stwierdzono czterokrotnie wyższe stężenie aromatazy u kobiet z łysieniem androgenowym niż u mężczyzn, czego wynikiem jest mniejsze wypadanie włosów w tej okolicy u kobiet. W odmianie łysienia typu męskiego u kobiet główną rolę odgrywają czynniki genetyczne i zaburzenia androgenowe, a w odmianie rozlanej poziom androgenów mieści się w górnej granicy normy albo jest nieznacznie podwyższony.
Badania ostatnich lat wskazują na związek łysienia z otyłością, a u 50% kobiet zgłaszających się z powodu łysienia stwierdzono zespół policystycznych jajników (PCOD). Hiperandrogenizm u kobiet jest związany z nadmiernym wytwarzaniem androgenów i zmniejszeniem poziomu SHBP, co prowadzi do obniżenia poziomu wolnego testosteronu. Ponadto wiadomo, że tkanka tłuszczowa ma zdolność przemiany androstendiolu do wolnego testosteronu. Zaobserwowano, że u kobiet otyłych z zespołem policystycznych jajników częściej występuje hirsutyzm i łysienie androgenowe niż u kobiet szczupłych z tym zespołem. Jest to prawdopodobnie związane ze zwiększoną biodostępnością androgenów i zwiększoną aktywnością 5-α-reduktazy. Do czynników prowokujących wypadanie włosów u kobiet z predyspozycją genetyczną zaliczamy: lakiery do włosów, farby do włosów, detergenty w szamponach. Pewne znaczenie ma stres, na który jesteśmy narażeni w życiu zawodowym i rodzinnym.
Obraz kliniczny
Wyróżnia się dwa typy łysienia androgenowego: męski i żeński. U mężczyzn początek łysienia dotyczy okolicy czołowej (łysienie kątowe), do niego dołącza się przerzedzenie włosów w okolicy szczytowej (łysienie szczytowe). W zależności od stopnia nasilenia łysienia wyróżnia się siedem okresów łysienia, przy czym w okresie siódmym włosy znajdują się na obwodzie głowy.
Przebieg łysienia i jego obraz kliniczny u kobiet jest odmienny niż u mężczyzn. Tempo zmian jest mniej dramatyczne, ale może ulegać przyspieszeniu w okresie menopauzy. Najczęstszą postacią łysienia androgenowego żeńskiego jest łysienie rozlane. W przypadku nasilonego łysienia androgenowego u kobiet zawsze należy przeprowadzić diagnostykę endokrynologiczną. Powinno się ją wykonać również w przypadkach, w których łysienie nie jest nasilone, ale występują takie objawy jak hirsutyzm, zaburzenia miesiączkowe czy trądzik.
Leczenie
Najskuteczniejszym preparatem przeznaczonym do leczenia miejscowego jest minoksydyl (pochodna piperydyny), stosowany w leczeniu nadciśnienia tętniczego. Lek wprowadzono do leczenia łysienia po zaobserwowaniu uogólnionej hipertrichozy jako działania niepożądanego u 70% chorych leczonych z powodów kardiologicznych. Mechanizm działania leku polega prawdopodobnie na rozszerzaniu drobnych naczyń obwodowych. Preparat powoduje zarówno zahamowanie wypadania włosów, jak i ich odrost. Stosuje się go w stężeniu 2–5% w postaci roztworu, który aplikuje się dwa razy dziennie przez co najmniej rok. Po tym czasie stwierdza się poprawę u 20–30% kobiet i mężczyzn. Dalszy odrost włosów obserwuje się przez 2 lata leczenia, potem nie ma poprawy. Po odstawieniu preparatu włosy wypadają i proces łysienia postępuje dalej. Lepsze wyniki osiąga się w łysieniu szczytowym o średnicy < 10 cm, w młodszym wieku i z krótszym wywiadem chorobowym, trwającym < 5 lat. U niektórych kobiet zaobserwowano występowanie hipertrichozy w obrębie twarzy, jako następstwo stosowania minoksydylu, zwłaszcza o stężeniu 5%. Bardzo rzadko stwierdza się alergię kontaktową czy też podrażnienie po stosowaniu tego preparatu. Niektórzy autorzy zalecają amineksil, który ma budowę zbliżoną do minoksydylu, ale nie działa na układ krążenia. U mężczyzn od kilku lat z dobrym efektem stosuje się inhibitor 5-α-reduktazy typu II – finasteryd, który zmniejsza stężenie dihydrotestosteronu, odpowiedzialnego za łysienie androgenowe, natomiast nie wpływa na poziom testosteronu. Lek ten podaje się w dawce 1 mg/dobę przez co najmniej rok. Po upływie tego okresu u 48% pacjentów stwierdza się zahamowanie wypadania włosów i ich odrost. Leczenie powinno być stosowane stale, bo po odstawieniu finasterydu włosy znów wypadają. Działania są niewielkie: u ok. 2% pacjentów stwierdza się zaburzenia seksualne, które ustępują po odstawieniu leku. Finasteryd jest mniej skuteczny po 60. roku życia w związku ze zmniejszającą się aktywnością 5-α-reduktazy. U kobiet lek jest przeciwwskazany w wieku rozrodczym, bo uszkadza płód męski, a po okresie menopauzy jest nieskuteczny. W takich sytuacjach pozostaje jedynie wykonanie przeszczepu – najkorzystniejsze efekty kosmetyczne uzyskuje się dzięki przeszczepianiu pojedynczych mieszków włosowych.
Autor: dr n. med. Anna Winiarska
Źródło: Świat farmacji, 6/2021