Jak stosować leki roślinne? 

W aptekach coraz częściej pacjenci pytają o naturalne  środki lecznicze, mogące stanowić alternatywę dla tradycyjnych  farmakoterapeutyków. Warto zatem nie tylko  zadbać o szeroki asortyment leków ziołowych, ale również  o fachowe doradztwo w kwestii fitoterapii.

Prawidłowe stosowanie leków roślinnych  często wymaga szerokiej wiedzy na temat  ziołolecznictwa, gdyż niewłaściwe  korzystanie z ziół może okazać się niebezpieczne.  Ważny jest nie tylko odpowiedni  dobór surowca roślinnego, ale  też właściwe jego użycie. 

Czas trwania fitoterapii 

Standardowy okres leczenia ziołami  wynosi od 2 do 6 tygodni. Po tym czasie  powinna nastąpić 10-dniowa przerwa,  po której kurację ziołową można  powtórzyć. Wówczas zalecane jest  jednak stosowanie innych surowców,  których kierunkowe działanie terapeutyczne  będzie zbliżone, lub częściową  zmianę składu ziół. Dla przykładu:  wykazujący właściwości wykrztuśnie  i spazmolityczne korzeń lukrecji, który  dłużej stosowany może być przyczyną  hipokaliemii, obrzęków i zawrotów głowy,  można z powodzeniem zastąpić liśćmi  podbiału, korzeniem mydlnicy czy  korzeniem biedrzeńca. 

Dawkowanie 

Podobnie jak w przypadków leków  syntetycznych wielkość dawki terapeutycznej  leku roślinnego zależy m.in. od  wieku pacjenta, masy ciała, osobniczej  wrażliwości i stanu zdrowia. Dokładne  ustalenie dawki ma szczególne znaczenie  w przypadku surowców zielarskich  wykazujących silne działanie, takich  jak: ziele konwalii, ziele miłka wiosennego  czy kwiat arniki. Osobom starszym  (po 70. roku życia) podaje się dawkę  o 1/3 mniejszą niż osobom w średnim  wieku. Dawkę ustala się też proporcjonalnie  do masy ciała, np. osoba  ważąca ok. 30–40 kg powinna przyjąć  połowę dawki leku ustalonej dla człowieka  o masie 70 kg. Uwzględnienie  masy ciała ma szczególne znaczenie  w przypadku osób bardzo otyłych lub  nadmiernie wychudzonych. 

Objętość wodnego wyciągu stosowanego  doustnie waha się zwykle od  100 do 500 ml w ciągu dnia. Przy użyciu  zewnętrznym wodnych wyciągów  ich objętość jest zależna od wielkości  powierzchni, na którą mają działać,  i sposobu stosowania określonego preparatu  roślinnego. Wyciągi alkoholowe  do użytku wewnętrznego dawkuje się  kroplami. Jednorazowa dawka waha się  od 0,5 do 1 g (25–80 kropli) dla nalewek  z surowców słabo działających i od  0,2 do 0,5 g (10–25 kropli) dla nalewek  z surowców silnie działających. 

Warto podkreślić, że znaczenie dla  skuteczności działania leku roślinnego  jest też szybkość picia wyciągu. Jak się  okazuje, lepszy efekt terapeutyczny daje  spożywanie naparu lub odwaru powoli,  małymi łykami. 

Sposoby przyrządzania ziół 

Substancje czynne zawarte w surowcach  roślinnych najczęściej są ekstrahowane  etanolem (nalewki, wyciągi,  alkoholatury) lub wodą (odwary, napary,  maceraty). Pierwsze zaliczane są do  preparatów galenowych i wykonywane  w warunkach laboratoryjnych. Wyciągi  wodne natomiast, ze względu na małą  trwałość, muszą być przygotowywane  w danym momencie. 

Odwary (łac. Decoctum) przyrządzane  są z surowców, których składniki czynne  nie są termolabilne, oraz z surowców  twardych o zwartej budowie tkankowej  (korzeni, kłączy, kory, nasion). Uzyskuje  się je w wyniku ogrzewania rozdrobnionego  surowca lub mieszanki ziołowej  z określoną ilością wody. Zioła należy  zalać wodą o temperaturze pokojowej,  zamieszać i powoli gotować pod przykryciem  przez 5–30 minut (w zależności  od surowca). Gotowy odwar należy  przecedzić przez gazę. Zwykle z jednej  części surowca otrzymuje się dziesięć  części odwaru. 

Napary (łac. Infusio) powinny być przygotowywane  w infuzorce. Jednak w warunkach  domowych wystarczające jest  zalanie rozdrobnionego surowca lub  mieszanki ziołowej określoną ilością  wrzącej wody i podgrzewanie na łaźni  wodnej pod przykryciem. Po 15 minutach  napar należy przecedzić przez gazę.  Często proces ten jest dodatkowo  upraszczany – naparu nie ogrzewa się,  ale jedynie przechowuje w cieple (np.  w termosie), pod przykryciem, co jakiś  czas mieszając. W przeciwieństwie do  odwarów w postaci naparów można  przygotowywać surowce zawierające  substancje wrażliwe na wyższą temperaturę  (np. olejki eteryczne) – zwykle ziela,  liście i kwiaty. Tradycyjnie napary przyrządzane  są z surowców zawierających  glikozydy o działaniu nasercowym, takich  jak liście naparstnicy wełnistej i purpurowej,  ziele miłka wiosennego czy ziele  konwalii. Jednak z uwagi na brak możliwości  precyzyjnego dawkowania glikozydów  ta postać leku nie jest zalecana.  W tym wypadku warto rekomendować  pacjentom gotowe preparaty o określonej  zawartości związków czynnych, np.  mianowaną nalewkę z ziela miłka wiosennego  (łac. Tinctura Adonis vernalis  titrata) lub krople nasercowe zawierające  nalewkę z ziela konwalii. 

Maceraty (łac. Macerationes) otrzymywane  są z surowców śluzowych przez  wytrawianie ich wodą o temperaturze  pokojowej. Grubo rozdrobniony, suchy  surowiec lub całe nasiona należy zalać  wodą o temperaturze pokojowej, zamieszać  i pozostawić na ok. 30 minut do  2 godzin, od czasu do czasu mieszając.  Gotowy macerat o konsystencji lepkiego  kleiku przecedzić przez podwójną gazę  lub płótno. Do jego przygotowania nie  należy wykorzystywać garnków miedzianych,  aluminiowych, niklowanych lub  z uszkodzoną emalią. Z jednej części  surowca roślinnego uzyskuje się 20 części  preparatu. Najczęściej maceraty  wykonywane są z korzenia prawoślazu  i całych nasion lnu. 

Syropy (Sirupus) obecnie są rzadko  przygotowywane w domu ze względu  na duży wybór gotowych preparatów.  Bardzo popularnym lekiem na kaszel  i ból gardła jest jednak sporządzany  w warunkach domowych syrop z cebuli,  często z dodatkiem czosnku. 

Czy wyciągi roślinne można słodzić? 

Wiele osób nie przepada za specyficznym  smakiem leków ziołowych,  w związku z czym kusi je możliwość jego  poprawy przez dodanie cukru. Posłodzenie  przetworów zawierających substancje  gorzkie zdecydowanie osłabi  ich działanie, ponieważ związki goryczowe  pobudzają apetyt i wpływają  korzystnie na proces trawienia właśnie  dzięki gorzkiemu smakowi. Niewskazane  jest zatem dodawanie cukru do  wyciągu z korzenia goryczki, korzenia  arcydzięgla, ziela piołunu, ziela bylicy,  kłączy tataraku, liści bobrka czy ziela  glistnika. Jednak w niektórych przypadkach  osłodzenie ziołowego przetworu  jest nawet zalecane – szczególnie dodatek  miodu zwiększy nie tylko walory  smakowe, ale też wzmocni wykrztuśne  działanie wyciągów z owoców anyżu,  ziela pierwiosnka, igliwia sosnowego  lub świerkowego czy też ziela tymianku.  Korzystny wpływ na smak i zapach mogą  też mieć wodne wyciągi z owoców (np.  dzikiej róży, głogu, jarzębiny, czarnego  bzu), które jednocześnie zwiększą wartość  leczniczą przetworu. 

Zioła do użytku zewnętrznego 

Surowców zielarskich używa się również  zewnętrznie – w postaci kąpieli, płukanek,  nasiadówek, irygacji i okładów.  Na skórę i błony śluzowe stosuje się  nawet nalewki, które po odpowiednim  rozcieńczeniu wodą wykorzystywane są  jako płukanki lub okłady, nieliczne (np.  nalewka z ziela bertramu, nalewka ciemiężycowa)  nawet bez rozcieńczania. 

Kąpiele ziołowe przyrządza się z jednego  lub z kilku surowców roślinnych.  Kąpiel z wyciągiem z ziela kozłka lekarskiego  (waleriana), melisy czy rozmarynu  pozwala ukoić nerwy. W stanach zapalnych  skóry pomocny jest natomiast perz,  szałwia, fiołek trójbarwny i nagietek. 

Kataplazmy to rodzaj okładu, który wykonuje  się ze świeżych ziół. Rozdrobniony  surowiec należy zawinąć w gazę  i zalać na kilka minut wrzącą wodą  w proporcji 1:1. Wyjęty z wrzątku okład  studzi się do odpowiedniej temperatury  i przykłada do objętych chorobą  miejsc. Całość można również nakryć  folią, aby zabezpieczyć okład przed wysychaniem.  Kataplazmy przygotowuje  się z surowców śluzowych (działanie kojące,  zmiękczające), dodatkiem mogą  być również surowce olejkowe. 

Zimne kompresy również robi się ze  świeżych, rozdrobnionych ziół. Największą  popularnością cieszy się okład  z liści babki na stłuczone i obtarte miejsca  kończyn. 

Irygacje i nasiadówki mają duże znaczenie  w łagodzeniu schorzeń dotyczących  układu moczowo-płciowego u kobiet. 

Olejki eteryczne 

Odrębną grupą preparatów pochodzenia  roślinnego są olejki eteryczne.  Z uwagi na ich dużą aktywność biologiczną  i drażniące działanie nie jest  wskazane przyjmowanie ich doustnie.  Mogą być natomiast stosowane na skórę  lub w postaci inhalacji. 

Zewnętrznie olejków eterycznych używa  się najczęściej w postaci maści, którymi  nacierana jest skóra np. klatki piersiowej  (przy przeziębieniu) lub miejsc objętych  bólem. Do masażów można używać olejku  (kilka kropel) rozcieńczonego w tzw.  nośniku – oleju bazowym. Olejki nie  mogą być stosowane na otwarte rany,  gdyż w ten sposób substancje czynne  przedostają się do krwioobiegu. Właściwości  tych substancji wykorzystuje się  też w kąpielach leczniczych. Taka kąpiel  powinna trwać 10–30 minut. Przed  pierwszym zastosowaniem określonego  olejku należy przeprowadzić test skórny.  Brak zmian skórnych, swędzenia lub  pieczenia w ciągu 24 godzin oznacza,  że olejek może być stosowany. 

Inhalacje wykonuje się przez dodanie  kilku kropel olejku (5–10) do gorącej  wody (60–70°C, ok. 0,5 l) i wdychanie  powstającej nad jej powierzchnią  pary, która zawiera olejek. Najlepszy  efekt osiąga się, nachylając się nad  naczyniem z wodą i olejkiem oraz przykrywając  głowę ręcznikiem. Metoda ta  jest jednak nieodpowiednia dla małych  dzieci, u których wystarczająca będzie  aplikacja kilku kropel olejku na pieluszkę  znajdującą się w pobliżu łóżeczka.  Jedną z podstawowych zasad aromaterapii  jest niestosowanie więcej niż pięć  olejków w jednej mieszance. Ważna jest  również zmiana okresowa kompozycji  olejkowych, ze względu na możliwość  wystąpienia tzw. zjawiska tolerancji. 

Przechowywanie 

Jednym z ważniejszych aspektów korzystania  z dobrodziejstw natury w postaci  ziół jest ich prawidłowe przechowywanie.  Przede wszystkim surowiec roślinny  należy chronić przed dostępem do wilgoci  i powietrza. Przechowywany powinien  być w niskiej temperaturze, bez  dostępu do światła. Ochrona przed nasłonecznieniem  ma też duże znaczenie  w przypadku nalewek, gdyż światło katalizuje  reakcje typu utleniania i hydrolizy.  Nalewki trzeba zatem przechowywać  w szczelnych naczyniach z ciemnego  szkła, w temperaturze pokojowej. Wyciągi  wodne powinny być wykorzystywane  bezpośrednio po przygotowaniu.  Napary, odwary i maceraty są wyjątkowo  nietrwałe, zwłaszcza w cieple. Należy je  zużyć w ciągu 24 godzin, ewentualnie  przechowywać w lodówce do 2 dni.

Autor: mgr farm. Marta Kuc
Źródło: Świat farmacji, 01/2021 
Zdjęcie: pixabay.com