Kaszel mokry, kaszel suchy…

Kaszel towarzyszy wielu schorzeniom. Jest to reakcja obronna organizmu, którego celem jest usunięcie zalegającej wydzieliny bądź ciała obcego. Kaszel dzielimy na mokry i suchy, często trudno go odróżnić. obecnością wydzieliny, w zależności od przyczyny – o różnej konsystencji i kolorze. Kaszel suchy jest nieproduktywny i powoduje napady meczących ataków. W leczeniu kaszlu mokrego stosuje się dwie grupy leków: wykrztuśne i sekretolityczne, zaś w suchym – leki przeciwkaszlowe.

Leki wykrztuśne

Stosowane są w celu rozrzedzenia oraz ułatwienia odkrztuszenia zalegającej gęstej wydzieliny w drogach oddechowych towarzyszącej wielu schorzeniom takim jak, np. zapalenie płuc, mukowiscydoza, rozstrzenie oskrzeli. Grupę tę dzielimy w zależności od mechanizmu działania na kilka grup.

Leki wykrztuśne o działaniu odruchowym

Są to związki, które po podaniu doustnym powodują podrażnienie błony śluzowej żołądka. W efekcie na drodze odruchowej następuje zwiększone wydzielanie wodnistego śluzu w oskrzelach. Tych leków nie należy stosować w czasie trwania choroby wrzodowej, gdyż mogą pogłębiać schorzenie. Do tej grupy należą:
• Korzeń wymiotnicy (Ipecacuanhae radix) – stosowany w postaci naparów i nalewek. Jego substancje czynne to alkaloidy emetyna i cefalina. Dawka o działaniu wykrztuśnym to maksymalnie 30 mg, w większych dawkach może wywoływać odruch wymiotny.
• Saponiny występują w takich surowcach roślinnych jak: korzeń lukrecji, pierwiosnka, żywokostu, mydlnicy. Stosowane są one głównie w mieszankach ziołowych i syropach.
• Benzoesan sodu po podaniu doustnym drażni żołądek, przez co stymuluje rozrzedzanie wydzieliny zalegającej w dolnych drogach oddechowych.

Leki o działaniu bezpośrednim na gruczoły oskrzelowe

Podrażnienie gruczołów oskrzelowych zwiększa wydzielanie dużej ilości płynnego śluzu. Do tej grupy leków wykrztuśnych należą:
• Jodek potasu – stosuje się go w wodnych roztworach 3–5% lub jako związki jodu do inhalacji, np. solankowojodowe.
• Kreozot – związek ten powstaje w trakcie destylacji smoły z drzewa bukowego. Ma podwójny mechanizm działania. Podany doustnie działa drażniąco na błonę śluzową żołądka. Po wchłonięciu do dróg oddechowych pobudza bezpośrednio błonę śluzową oskrzeli do wydzielania i odkrztuszania. Poza działaniem wykrztuśnym, delikatnie odkaża.
• Olejki eteryczne wykazują działanie drażniące na błonę śluzową oskrzeli w trakcie inhalacji. Powodują wzrost wydzielania płynnej wydzieliny, działają wykrztuśnie i antyseptycznie. Najpopularniejszymi olejkami eterycznymi są: sosnowy, tymiankowy, eukaliptusowy. Stosowane są również w postaci maści do nacierania klatki piersiowej w stanach zapalnych dróg oddechowych.

Leki zmieniające odczyn wydzieliny oskrzeli

Do tej podgrupy zaliczamy wodorowęglan sodu oraz chlorek amonu. Pierwsza substancja podana doustnie alkalizuje wydzielinę zalegającą w oskrzelach i zmniejsza jej napięcie powierzchniowe, przez co upłynnia i ułatwia odkrztuszanie. Nie należy stosować jej długotrwale. Chlorek amonu zakwasza wydzielinę z dróg oddechowych. Związek wydalany jest również przez oskrzela, co potęguje działanie wykrztuśne. Stosowany jest z innymi lekami w postaci mieszanek. Do grupy leków wykrztuśnych należą sekretolityki. Grupa ta upłynnia wydzielinę zalegającą w drogach oddechowych poprzez zmianę jej składu. Leki sekretolityczne dzielimy na: mukolityczne, enzymy proteolityczne, detergenty.

Leki mukolityczne

Są to pochodne cysteiny – acetylocysteina, karbocysteina, etylocysteina. Mechanizm działania polega na rozerwaniu wiązań dwusiarczkowych łańcuchów polipeptydowych, przez co zmniejsza się lepkość śluzu zalegającego w drogach oddechowych.
Mesna jest to 2-merkaptoetanosulfonian sodu. Ma podobny mechanizm działania do cysteiny. Może powodować podrażnienie błony śluzowej, nudności, wymioty.
Bromheksyna wykazuje działanie mukolityczne poprzez zmniejszenie zawartości mukopolisacharydów oraz albumin w zalegającym śluzie. Bezpośrednio pobudza także gruczoły oskrzelowe do wydzielania wodnistego śluzu i wspomaga odkrztuszanie. Zwiększa też produkcje surfaktantu – substancji powierzchniowo czynnej znajdującej się w oskrzelach. Bromheksynę można stosować w postaci inhalacji albo doustnie.
Ambroksol to czynny metabolit bromheksyny. Mechanizm działania jest taki jak u związku macierzystego, działa jednak silniej. Pobudza również syntezę i produkcję surfaktantu. Zwiększa ruchliwość rzęsek nabłonka oddechowego. Aktywuje wydzielanie płynnego śluzu.

Detergenty

Tyloksapol to związek podawany w postaci inhalacji. Zmniejsza napięcie powierzchniowe w błonie śluzowej oskrzeli, zwiększa ruchliwość rzęsek, ułatwia odkrztuszanie. Stosowany jest jedynie w warunkach szpitalnych, podobnie jak surfaktant. Jest to naturalny związek wytwarzany przez organizm w pęcherzykach płucnych. Zbudowany jest głównie z cząsteczek glicerofosfolipidów, pozyskuje się go z płuc zwierząt.

Enzymy proteolityczne

Dornaza, czyli deoksyrybonukleaza, otrzymywana jest z trzustki. Powoduje silne rozrzedzenie wydzieliny ropnej. Podawana jest dooskrzelowo po uprzednim rozpuszczeniu w chlorku sodu. Trypsyna i chymotrypsyna to enzymy otrzymywane z trzustki wołu. Przy wydzielinie ropnej są mało skuteczne. Działają głównie przy obecności śluzu i włóknika.

Leki przeciwkaszlowe

Jest to grupa leków hamująca atak uciążliwego duszącego kaszlu, jednak nie likwiduje jego przyczyny. Grupę tą ze względu na mechanizm dzielimy na działające ośrodkowo i obwodowo.

Leki o działaniu ośrodkowym

Są to związki, które działają depresyjnie na ośrodek kaszlu w rdzeniu przedłużonym. Pierwszą podgrupę tworzą pochodne alkaloidów opium: morfina, oksykodon, bezytramid, etylomorfina. Wszystkie te związki oprócz swojego zastosowania jako leki przeciwbólowe, działają również przeciwkaszlowo. Wykazują silne działanie euforyzujące i uzależniające, dlatego bardzo rzadko stosowane są w terapii kaszlu. Drugą grupę stanowią pochodne opium nie wykazujące działania euforyzującego, jednak o nieznacznych właściwościach uzależniających: kodeina, normetadon, dekstrometorfan, noskopina, falkodyna. Kodeina hamuje ośrodek oddechowy. W wątrobie częściowo metabolizowana jest do morfiny. Wykazuje silniejsze działanie przeciwkaszlowe niż przeciwbólowe. Może uzależniać. Normetadon działa jak kodeina, jednak nie uzależnia. Falkodyna to syntetyczna pochodna kodeiny o silnych właściwościach przeciwkaszlowych. Wykazuje mniej działań niepożądanych, nie powoduje zaparć, nie hamuje tak silnie ośrodka oddechowego.

Leki nie opioidowe o działaniu ośrodkowym to trzecia grupa. Należą do niej estry kwasów organicznych i pochodne fenotiazyny. Estry kwasów organicznych to okseladyna, oksolamina, pentoksyweryna, glaucyna. Pentoksyweryna działa dodatkowo znieczulająco i cholinolitycznie, po jej zastosowaniu nie należy prowadzić pojazdów mechanicznych. Glaucyna to alkaloid występujący w zielu siwca żółtego – nie uzależnia. Okseladyna i oksolamina wykazują słabszy efekt przeciwkaszlowy niż leki opioidowe. Pochodne fenotiazyny to dimetoksant, pipazetat, oksomemazyna, alimemazyna. Działają one słabiej od kodeiny.

Leki o działaniu obwodowym

Leki te działają znieczulająco na nerwy czuciowe, tzw. punkty kaszlowe znajdujące się m.in. w płucach i oskrzelach. Do tej grupy należą również związki hamujące odruch kaszlu poprzez działanie osłaniające błony śluzowe.

Benzonatat, inaczej p-butyloaminobenzoesan, działa miejscowo znieczulająco, dlatego po podaniu doustnym hamuje odruch kaszlu. Jego efekt utrzymuje się nawet do 8 godzin. Stosowany jest głównie w anestezjologii oraz w premedykacji np. przed bronchoskopią. 

Autor: mgr farm. Justyna Kozakiewicz
Źródło: Świat farmacji, 09/2018