Kwas foliowy i jego znaczenie dla zdrowia

Kwas foliowy i jego pochodne należą do grupy folianów. Wszystkie te związki charakteryzuje podobna aktywność biologiczna, aczkolwiek kwas foliowy to najbardziej stabilny i najlepiej przyswajalny związek z tej grupy.

Kwas foliowy na przełomie lat 30. i 40. XX w. odkryła Lucy Wills, która zaobserwowała, że występującą u kobiet w Indiach niedokrwistość można bardzo skutecznie leczyć wyciągiem z drożdży. Prowadzone następnie badania u małp potwierdziły przydatność tego wyciągu, a czynnik leczący niedokrwistość otrzymał nazwę „Wills factor”.

W 1914 r. udało się po raz pierwszy uzyskać witaminę B₉ z liści szpinaku. Fakt ten zadecydował także o nazwie, jaką nadano tej witaminie, gdyż po łacinie folium oznacza liść. W 1919 r. amerykańscy chemicy otrzymali formę krystaliczną kwasu foliowego, a następnie ostatecznie go zsyntetyzowali.

Kwas foliowy jest związkiem wykazującym wielokierunkowe działanie na organizm człowieka. Wpływa on na metabolizm komórek naszego ciała oraz pełni ważną rolę w zapobieganiu wadom cewy nerwowej i profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych. Ponadto, jak wskazują badania, może on zmniejszać ryzyko chorób nowotworowych oraz jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego.

Źródła folianów w żywności

Foliany występują zarówno w produktach pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego.

Najlepszym ich źródłem są surowe zielone warzywa liściaste, takie jak brokuły, brukselka, kapusta włoska, szpinak, sałata i szparagi. Sporą ilość folianów zawierają także nasiona roślin strączkowych, drożdże, produkty pełnoziarniste i kiełki pszenicy. W mniejszych ilościach foliany znajdują się także w pietruszce, jarmużu, papryce, kiwi, malinach, pomarańczach i w orzechach, szczególnie włoskich i arachidowych.

Do produktów pochodzenia zwierzęcego zawierających dużą ilość folianów zalicza się podroby, a w szczególności wątrobę. Wśród produktów nabiałowych najwyższa zawartość folianów cechuje sery dojrzewające miękkie (camembert, brie). Pewną ilość folianów zawierają również jaja, zwłaszcza żółtko.

Istnieją więc liczne naturalne źródła folianów, należy jednak podkreślić, że straty tej witaminy w żywności przetworzonej sięgają nawet 50–80%. Jest to spowodowane jej dużą wrażliwością na działanie wysokiej temperatury, tlenu, światła oraz niektórych jonów metali. I tak np. zawartość folianów w gotowanym szpinaku jest o połowę niższa niż w produkcie niepoddanym obróbce kulinarnej.

O dostępności biologicznej folianów decyduje także szereg innych czynników.

Należą do nich m.in.:

• postać folianów zawartych w diecie,
• skład diety,
• procesy przetwórcze oraz
• czynniki fizjologiczne.

Wchłanianie folianów utrudnia zarówno przewlekłe spożywanie alkoholu, jak i nikotyna. Przyswajalność witaminy B₉ bywa również mniejsza w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, a także w przypadku stosowania niektórych leków, m.in. niesteroidowych leków przeciwzapalnych oraz hormonalnej terapii zastępczej.

Organizm człowieka dysponuje ustrojowymi zapasami kwasu foliowego. Wynoszą one około 5–10 mg, a znaczna ich część gromadzona jest w wątrobie. Czas wyczerpania się zapasów ustrojowych kwasu foliowego wynosi około 3–4 miesięcy. Uważa się, że przy prawidłowo zbilansowanej diecie stężenie kwasu foliowego mieści się w granicach 6–20 ng/ml. Na deficyt kliniczny wskazuje ilość kwasu foliowego w surowicy poniżej 3 ng/ml. Stężenia wynoszące 3–5 ng/ml świadczą o niedostatecznym pokryciu zapotrzebowania na tę witaminę.

Skutki niedoboru kwasu foliowego

Do najważniejszych skutków niedoboru tej witaminy zalicza się:

• wady rozwojowe cewy nerwowej,
• dysfunkcje układu sercowo-naczyniowego,
• miażdżycę oraz
• niedokrwistość megaloblastyczną.

Skutki nadmiaru kwasu foliowego

Zbyt duże dawki kwasu foliowego mogą:

• powodować zaburzenia układu nerwowego i pokarmowego,
• utrudniać rozpoznanie niedokrwistości na tle niedoboru witaminy B₁₂,
• sprzyjać tworzeniu się szkodliwych kryształów folacyny w moczu,
• powodować odczyny alergiczne na skórze.

W przypadku kobiet w ciąży nadmiar folianów może prowadzić do:

• uszkodzenia płodu,
• zwiększenia ryzyko wystąpienia insulinooporności, otyłości i cukrzycy typu 2 w późniejszym życiu dziecka.

Kwas foliowy a zaburzenia rozwojowe płodu

Kwas foliowy należy do witamin bardzo istotnych dla prawidłowego rozwoju płodu. Bierze on udział w wytwarzaniu kwasów nukleinowych niezbędnych do prawidłowego podziału komórek rozwijającego się płodu, a w szczególności do właściwego kształtowania się cewy nerwowej, z której rozwija się mózg i rdzeń kręgowy. W wyniku niezamknięcia się cewy nerwowej dochodzi do powstania różnych wad rozwojowych, w tym ich najcięższych postaci – bezmózgowia i przepukliny mózgowo-rdzeniowej.

Według Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników, rekomendowane dobowe dawki kwasu foliowego u kobiet wynoszą:

• w wieku rozrodczym (okres prekoncepcyjny): 400 µg
• w ciąży do 12. tygodnia ciąży: 400–800 µg
• w ciąży po 12. tygodniu ciąży: 600–800 µg
• karmiących: 600–800 µg
• z dodatnim wywiadem w kierunku wad cewy nerwowej: 4000 µg (4 tygodnie przed planowaną ciążą i do 12. tygodnia ciąży), następnie 600–800 µg (po 12. tygodniu ciąży i podczas karmienia piersią)
• z grupy zwiększonego ryzyka niedoboru folianów i wad cewy nerwowej: 800 µg (3 miesiące przed planowaną koncepcją oraz w okresie ciąży i karmienia piersią

Do grup zwiększonego ryzyka niedoboru folianów i wad cewy nerwowej zalicza się pacjentki:

• z cukrzycą typu 1 lub 2 przed ciążą
• stosujące leki: przeciwpadaczkowe, metotreksat, cholestyraminę, metforminę, sulfasalazynę
• stosujące używki
• z niewydolnością wątroby lub nerek
• z BMI powyżej 30 kg/m²
• po operacjach bariatrycznych
• z chorobami przewodu pokarmowego (choroba Leśniowskiego i Crohna, celiakia, colitis ulcerosa)

Przyjmowanie kwasu foliowego w ciąży zabezpiecza również przed odklejeniem łożyska, porodem przedwczesnym i ryzykiem małej masy urodzeniowej dziecka.

Kwas foliowy a ryzyko chorób sercowo-naczyniowych

Niedobór folianów w diecie sprzyja rozwojowi miażdżycy. Jednym z czynników, który odgrywa ważną rolę w jej powstawaniu, jest zwiększone stężenie homocysteiny w osoczu.

Homocysteina powstaje w wyniku przemian metioniny – aminokwasu, który znajduje się głównie w produktach zwierzęcych i do organizmu jest dostarczany wraz z dietą. W większości homocysteina ulega następnie przekształceniu, a substratem w tym procesie niezbędnym jest kwas foliowy. Należy także dodać, że prawidłowy przebieg tych szlaków umożliwia obecność witaminy B₆ i B₁₂. W przypadku zaburzeń nadmierne ilości homocysteiny gromadzą się we krwi i stanowią czynnik ryzyka zawału serca, udaru mózgu czy choroby wieńcowej. Ma to szczególnie duże znaczenie przy współistnieniu innych czynników ryzyka, do których zalicza się np. palenie papierosów.

Kwas foliowy a niedokrwistość megaloblastyczna

Niedobory kwasu foliowego mogą prowadzić także do niedokrwistości megaloblastycznej. W przypadku niewystarczającej ilości tej witaminy dochodzi do upośledzenia wytwarzania erytrocytów.

Niedokrwistość megaloblastyczną najczęściej obserwuje się u kobiet w ciąży (szczególnie bliźniaczej) oraz przy upośledzonym wchłanianiu składników odżywczych. U ciężarnych taki stan może w niektórych przypadkach doprowadzić do krwotoku, a nawet poronienia. Odpowiednio wcześniej ustalone rozpoznanie i wprowadzona suplementacja kwasu foliowego może zapobiegać powyższym konsekwencjom.

Niedokrwistość megaloblastyczną można zaobserwować także u wcześniaków oraz dzieci z ciąży bliźniaczej. Wprawdzie noworodek rodzi się z dużym stężeniem kwasu foliowego, jednak rezerwy zmagazynowane w czasie życia płodowego wyczerpują się około 8.–10. tygodnia życia.

Kwas foliowy a ryzyko rozwoju nowotworów

Dostępne dane naukowe oceniające spożycie kwasu foliowego wskazują, że przy niedoborze tej witaminy w organizmie człowieka zwiększa się ryzyko rozwoju niektórych nowotworów (m.in. raka płuc, trzustki, przełyku, szyjki macicy, piersi). Najwięcej zgromadzonych informacji dotyczy nowotworu jelita grubego, a przeprowadzone badania wskazują na zależność między spożyciem kwasu foliowego a występowaniem gruczolaków i pierwotnych raków jelita grubego. Okazuje się także, że nadmierne spożycie alkoholu oraz niedobór w diecie folianów aż 4-krotnie zwiększają ryzyko powstania nowotworu jelita grubego.

Trzeba także podkreślić, że w niektórych badaniach wykazano odwrotną zależność. Obecnie wydaje się, że niedobór folianów może sprzyjać transformacji nowotworowej, umiarkowane dawki działają protekcyjnie, natomiast duże dawki mogą przyspieszać rozwój nowotworów. Wszystko wskazuje na to, że wyjaśnienie udziału kwasu foliowego w powstawaniu nowotworów wymaga dalszych badań, które pozwolą ostatecznie ustalić, jakie dawki i w jakim stopniu wpływają na proces nowotworzenia.

Źródło: www.mp.pl
Zdjęcie: Pixabay.com
Autor: dr n. med. Dominika Wnęk

dr n. med. Dominika Wnęk – dietetyk, wieloletni pracownik Zakładu Biochemii Klinicznej UJ CM oraz aktywny uczestnik trzech ramowych programów Unii Europejskiej: Lipgene, NuGO oraz Bioclaims. Wielokrotny wykładowca w ramach kursów doskonalących dla dietetyków realizowanych przez Polskie Towarzystwo Dietetyki.
Zainteresowania badawcze skupiają się głównie na zagadnieniach dotyczących otyłości i wpływu składników diety na ekspresję genów i procesy komórkowe (nutrigenomika). Swoje doświadczenie w leczeniu otyłości zdobywała, pracując w Poradni Leczenia Zaburzeń Lipidowych i Otyłości, działającej przy Zakładzie Biochemii Klinicznej UJ CM oraz jako uczestniczka licznych kursów i konferencji organizowanych w kraju i za granicą.
Obecnie związana jest z wydawnictwem Medycyna Praktyczna, gdzie pełni funkcję redaktora w serwisie „Dieta i ruch”.