Leczenie objawowe przeziębienia – zalecane substancje aktywne

Za pojawienie się przeziębienia odpowiadają wirusy, najczęściej rhinowirusy, koronawirusy, adenowirusy, wirusy Coxsackie, wirusy paragrypy, parwowirusy, RSV i enterowirusy. Do dziś zidentyfikowano ich kilkaset rodzajów, a każdy z nich uaktywnia się i atakuje drogi oddechowe człowieka z różną częstotliwością zależną od pory roku.

Przeziębienie jest spowodowane zakażeniem wirusowym, ale jego objawy są reakcją obronną organizmu i próbą zwalczenia przez układ immunologiczny. Przeziębienia najczęściej występują w okresie jesienno-wiosennym. Okres inkubacji wirusów wynosi 2–4 dni, wtedy to chory zaczyna się skarżyć na: wodnisty katar, przekrwienie i opuchnięcie śluzówek nosa, łzawienie oczu, ostry, piekący ból gardła, kaszel, chrypkę, podwyższoną temperaturę ciała, uczucie rozbicia, bóle głowy. Wymienione wyżej objawy ustępują po 5–7 dniach, w wyniku tzw. samowyleczenia. Pożądane efekty przynosi leżenie w łóżku i stosowanie diety lekkostrawnej. Ważne jest podawanie dużej ilości płynów w postaci soków lub wody mineralnej.

Przeziębienie jest efektem zmniejszenia odporności organizmu wskutek działania zimna. Nagłe i przez dłuższy czas trwające obniżenie temperatury otoczenia wywołuje skurcz naczyń krwionośnych w powłokach skórnych, w błonie śluzowej dróg oddechowych, w mięśniach, stawach. W organizmie niezahartowanym skurcz ten jest nadmierny i trwa zbyt długo, co powoduje niedokrwienie tkanek, a w następstwie miejscowe obniżenie ich odporności. Jeśli w tym czasie organizm zostanie zaatakowany przez drobnoustroje może dojść do infekcji. Chorobom przeziębieniowym sprzyja przebywanie w zamkniętych, niewentylowanych pomieszczeniach, wahania temperatury, które powodują, że błona śluzowa nosa jest bardziej narażona i mniej odporna na obronę. Czynnikami, które dodatkowo obniżają odporność organizmu i zwiększają podatność na infekcje wirusowe są zła dieta, zmęczenie, stres, a także choroby układu krążenia, nowotwory, cukrzyca, otyłość, depresja czy alkoholizm.

Jedyną metodą terapii infekcji wirusowych jest leczenie objawowe. Stosuje się więc leki przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwgorączkowe. Apteki oferują dużą rozmaitość tego typu preparatów, zarówno jednoskładnikowych, jak i złożonych, do stosowania doustnego i zewnętrznego, w postaci tabletek, herbatek, kropli, aerozoli i maści.

Ich zadaniem jest łagodzenie objawów chorób przeziębieniowych, a do substancji aktywnych najczęściej zalecanych należą: paracetamol, NLPZ, dekstrometorfan, gwajafenezyna, pseudoefedryna, fenylefryna, ewentualnie leki antyhistaminowe pierwszej generacji oraz jako uzupełnienie terapii ogólnoustrojowej oksymetazolina, ksylometazolina, substancje aromatyczne.

Wybór odpowiedniego leku na przeziębienie zależy od objawów, a najskuteczniejsze są preparaty zawierające kilka składników, które znoszą większość symptomów.

Aspiryna

Jest najczęściej stosowanym lekiem w chorobach przeziębieniowych i przedstawicielem niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Wywiera działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwreumatyczne i przeciwgorączkowe.

Trzeba jednak pamiętać, że grupa NLPZ ma wiele działań niepożądanych – w przewlekłym stosowaniu prowadzi do rozwoju choroby wrzodowej, szkodliwie wpływa na nerki oraz wątrobę. Niektóre NLPZ-ty wykazują dodatkowo działanie mielotoksyczne oraz mają wpływ na skurcz oskrzeli, mogą również wywoływać reakcje nadwrażliwości. Stąd leki te są przeciwwskazane m.in. u osób z chorobą wrzodową żołądka, chorobami nerek, astmą, a także u nadciśnieniowców i u dzieci poniżej 12. roku życia (zdaniem niektórych naukowców granicę należy podwyższyć do 18 r.ż.), ze względu na możliwość wystąpienia encefalopatii wątrobowej. NLPZ-ty wykazują także efekt pułapowy, to znaczy, że istnieje dawka, powyżej której nie zwiększa się już efekt przeciwbólowy, a jedynie zwiększa się ryzyko wystąpienia działań niepożądanych.

Paracetamol

Paracetamol bardzo często mylnie przyporządkowywany jest do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Wywiera efekt przeciwbólowy i przeciwgorączkowy, bez działania przeciwzapalnego. Najnowsza teoria poszerza mechanizm działania paracetamolu o jego wpływ na receptory dla kannabinoidów w strukturach OUN, odpowiedzialnych za termoregulację i przewodzenie bólu. Tłumaczy to fakt, iż niektóre osoby po zażyciu leku, oprócz poprawy fizycznej, czują również poprawę nastroju oraz rozluźnienie. Ze względu na brak wpływu na cyklooksygenazy znajdujące się na obwodzie, paracetamol nie posiada działań niepożądanych charakterystycznych dla NLPZ-tów. Dlatego bardzo często jest alternatywą dla osób, u których w wyniku różnych schorzeń, NLPZ-ty są przeciwwskazane. Ze względu na istnienie toksycznego metabolitu lek ten jednak może być szkodliwy dla wątroby. Działanie to jest szczególnie zaznaczone przy długotrwałym stosowaniu, przedawkowaniu oraz zażywaniu łącznie z napojami alkoholowymi. Co ciekawe, ze względu na nierozwinięte szklaki metaboliczne u dzieci i brak możliwości powstania toksycznego metabolitu, lek ten zarejestrowany jest już od 3. miesiąca życia.

Dekstrometorfan

Dekstrometorfan zalecany jest przy kaszlu suchym, pojawiającym się na początku infekcji wirusowej lub utrzymującym się po jej zakończeniu. Należy do leków przeciwkaszlowych, działających ośrodkowo, pochodnych morfiny, ale nie wywołujących uzależnienia. Tłumi kaszel różnego pochodzenia poprzez podwyższenie progu wrażliwości ośrodka oddechowego w rdzeniu przedłużonym. Nie działa przeciwbólowo ani wykrztuśnie. Dekstrometorfanu nie należy stosować przy kaszlu z odkrztuszaniem, ani u dzieci do 6. roku życia.

Gwajafenezyna

Gwajafenezyna należy do substancji wykrztuśnych o działaniu mukolitycznym i zalecana jest przy kaszlu „mokrym”. Powoduje zwiększenie ilości wydzieliny oskrzelowej i wpływa na zmniejszenie jej lepkości. Lek należy stosować ostrożnie u osób palących tytoń, chorych na astmę oskrzelową, przewlekłe zapalenie oskrzeli lub w przypadku rozedmy płuc.

Pseudoefedryna i fenylefryna

Obie substancje są syntetycznymi aminami sympatykomimetycznymi o budowie zbliżonej do adrenaliny i efedryny, ale wykazujące dłuższe od nich działanie. Powodują skurcz naczyń poprzez bezpośrednie pobudzenie receptorów α-adrenergicznych w ścianie naczyń. Podawane doustnie zmniejszają przekrwienie błony śluzowej nosa, zwiększają ciśnienie wewnątrzgałkowe, rozszerzają oskrzela. W porównaniu z efedryną charakteryzują się znacznie mniejszą zdolnością wywoływania tachykardii i podwyższania ciśnienia skurczowego oraz wyraźnie słabiej pobudzają OUN.

Chlorfenamina

Chlorfenamina należy do leków przeciwhistaminowych I generacji. Wykazuje właściwości cholinolityczne i uspokajające. Dobrze się wchłania po podaniu p.o. i zalecana jest w chorobach górnych dróg oddechowych w celu udrożnienia nosa i zmniejszenia obrzęku trąbki słuchowej.

Oksymetazolina i ksylometazolina

Obie substancje to pochodne imidazolowe o działaniu symapatykomimetycznym. Działają bezpośrednio na receptory α. Stosowane miejscowo powodują zwężenie naczyń krwionośnych i łagodzą odczyn zapalny poprzez zmniejszenie przekrwienia, wysięku i obrzęku błony śluzowej nosa i gardła. Poprawiają też drenaż zatok obocznych nosa i ułatwiają oddychanie przez nos. Wskazane są przy ostrym i przewlekłym nieżycie nosa na tle alergicznym i wirusowym, nieżycie trąbki słuchowej, zapaleniu zatok i ucha środkowego. Należy jednak pamiętać, że długotrwałe lub częste stosowanie oksymetazoliny i ksylometazoliny, zwłaszcza w dawkach większych niż zalecane, może prowadzić do polekowego zapalenia błony śluzowej nosa. Może ono wystąpić już po 5–7 dniach leczenia i w przypadku dalszego stosowania leku prowadzić do nieodwracalnego uszkodzenia błony śluzowej nosa i suchego zapalenia błony śluzowej nosa. Stosowane są również przy ostrym zapaleniu ucha środkowego w celu udrożnienia trąbki słuchowej.

Uzupełnieniem terapii ogólnoustrojowej w leczeniu objawów przeziębienia są, poza preparatami do nosa, miejscowo działające maści. Zawierają one zazwyczaj olejki eteryczne – eukaliptusowy, terpentynowy, a poza tym mentol, kamforę. Kamfora drażni skórę i wskutek rozszerzenia naczyń włosowatych powoduje jej zaczerwienienie. Łatwo przenika przez naskórek, dociera do zakończeń nerwów czuciowych, częściowo poraża je, co wywołuje efekt przeciwbólowy. Mentol zastosowany zewnętrznie działa przeciwświądowo, drażni zakończenia nerwowe, wywołuje uczucie chłodu, zmniejsza ból i stan zapalny, niszczy bakterie. Olejek eukaliptusowy pobudza czynność wydzielniczą górnych dróg oddechowych, przywraca normalne ruchy nabłonka rzęskowego, zmniejsza stan napięcia mięśni gładkich oskrzeli, upłynnia zalegającą wydzielinę i wyzwala odruch kaszlu. Działa również silnie przeciwbakteryjnie, zwłaszcza w postaci inhalacji. Olejek terpentynowy działa wykrztuśnie, przeciwbakteryjnie i stosowany jest w nieżytach górnych dróg oddechowych. Maści stosuje się do nacierania klatki piersiowej i pleców. Można również rozpuścić porcję maści w gorącej wodzie i użyć jej do inhalacji. Dzięki zewnętrznemu działaniu nie wykryto interakcji maści zawierających substancje lotne z innymi lekami.

Źródło: Świat farmacji, 9/2021
Autor: dr n. farm. Anna Gajos