Nieleczony katar i jego powikłania

Katar, a ściślej stan zapalny błony śluzowej nosa, to podstawowy objaw rozwijającej się infekcji. Warto uświadamiać, że, wbrew obiegowej opinii, nie można go lekceważyć i należy z nim „walczyć”. Nieleczony katar może być bowiem przyczyną poważniejszych komplikacji zdrowotnych.

Błona śluzowa nosa i zatok stanowi całość, przechodząc płynnie z jam nosa na powierzchnię zatok przynosowych. Ruch rzęsek pokrywających błonę śluzową w tym rejonie umożliwia transport wydzieliny z zatok przynosowych do jam nosa. Z drugiej strony naturalne połączenia między nosem i zatokami przynosowymi oraz wspólna błona śluzowa ułatwiają szerzenie się chorób z jam nosa do zatok. Dlatego większość schorzeń zarówno alergicznych, jak i związanych z infekcją wirusową lub bakteryjną, przebiega równocześnie w jamach nosa oraz w zatokach przynosowych. Stąd w literaturze medycznej powszechnie stosuje się określenie „zapalenie błony śluzowej nosa” i zatok przynosowych (łac. rhinosinusitis). W praktyce najczęściej mamy do czynienia z katarem infekcyjnym. Szerzy się on drogą powietrzno-kropelkową, co oznacza, że można się nim zarazić podczas kontaktów z osobami zakatarzonymi, np. podczas rozmowy, podawania ręki, przebywania w tym samym pomieszczeniu. Okres między zakażeniem a pojawieniem się pierwszych objawów trwa 24–48 godzin. Pierwszą zapowiedzią kataru pochodzenia wirusowego lub bakteryjnego jest uczucie „drapania w nosie” oraz kichanie, a następnie dochodzi do utrudnienia drożności przewodów nosowych (uczucie zatkanego nosa), problemów z oddychaniem przez nos, pieczenia spojówek i łzawienia oczu. Zanika wrażliwość na zapach i smak, słabnie apetyt. W końcu pojawia się chrypka, kaszel i stany podgorączkowe. Katar jest spowodowany głównie gwałtownym i znacznym przekrwieniem błony śluzowej w wyniku przepełnienia krwią zatok żylnych. Czynnik zapalny (zakażenie wirusowe) powoduje uwolnienie w błonie śluzowej mediatorów procesu zapalnego, tj. bradykininy, histaminy, tachykinin. Mediatory te działają rozszerzająco na naczynia krwionośne oraz hamują uwalnianie noradrenaliny w zakończeniach czuciowych, co prowadzi do zwiotczenia ścian naczyń żylnych i napełnienia ich krwią. Do przekrwienia dołącza się, jako następstwo przesączania się płynów z rozszerzonych włośniczek, obrzęk błony śluzowej. Do stanów zapalnych śluzówki nosa i zatok predysponują także: refluks żołądkowo-przełykowy, skrzywienie przegrody nosa, polipy w jamie nosowej, polekowe uszkodzenie śluzówki nosa itd.

Powikłania nieleczonego kataru

Następstwem może być kaszel, spowodowany spływającą po tylnej ścianie gardła wydzieliną z nosa. Objawy wskazujące na rhinosinusitis (zapalenie jamy nosowej i zatok), trwające krócej niż 10 dni, określa się jako przeziębienie lub ostre wirusowe zapalenie jam nosowych i zatok przynosowych. Jeśli objawy zakażenia górnych dróg oddechowych utrzymują się dłużej lub stan zdrowia pogarsza się albo występują nowe objawy, należy rozważać zakażenie bakteryjne. W takiej sytuacji trzeba udać się do lekarza, który zdecyduje ewentualnym podaniu antybiotyku. Katar może mieć też związek z zapaleniem oskrzeli czy płuc, szczególnie jeśli dotyka małych dzieci. Przez obrzęk błony śluzowej nosa, która zatyka przewód łączący ucho środkowe z nosem (trąbka słuchowa), wentylacja jest znacznie upośledzona. Z tego powodu poważnym następstwem nieleczonego kataru może być również zapalenie ucha środkowego. Na skutek przewlekłego stanu zapalnego błony śluzowej nosa i zatok mogą powstać również polipy. Są to miękkie rozrosty tkanki o charakterze nienowotworowym. Pomimo łagodnego charakteru, polipy mogą powodować groźne powikłania. Niewielkie polipy nosa zazwyczaj nie są odczuwalne przez pacjenta. Polipy znacznych rozmiarów mogą dawać różnorodne objawy, między innymi, uczucie zatkania nosa, łzawienie, spływanie treści surowiczej po tylnej ścianie gardła, upośledzenie lub zniesienie węchu. Mogą również występować bóle głowy, bóle zębów lub chrapanie. Polipy nosa mogą być także przyczyną nawracających zakażeń górnych dróg oddechowych. Należy więc uświadamiać pacjentów, że przewlekły katar trzeba diagnozować.

Farmakoterapia

Do najpopularniejszych leków stosowanych w zwalczaniu kataru należą preparaty o działaniu sympatykomimetycznym, np. pochodne imidazoliny (oksymetazolina). Drugą grupę stanowią preparaty o działaniu presynaptycznym, wzmagającym wydzielanie noradrenaliny w zakończeniach współczulnych i hamującym jej pobieranie zwrotne oraz o pobudzającym działaniu na receptory adrenergiczne (efedryna, pseudoefedryna).

Oksymetazolina

Oksymetazolina jest sympatykomimetykiem. W obrębie nosa istnieje rozbudowana sieć naczyń krwionośnych zaopatrzonych w receptory, z którymi oksymetazolina wchodzi w interakcję. W ten sposób substancja ta wywołuje skurcz sieci naczyń krwionośnych, co prowadzi do zmniejszenia przekrwienia błony śluzowej nosa i usunięcia uczucia zatkania z nosa. Obkurczenie błony śluzowej nosa prowadzi do otwarcia i rozszerzenia przewodów odprowadzających zatok przynosowych. Należy jednak pamiętać o poinstruowaniu pacjenta w kwestii długości stosowania. Długotrwałe stosowanie oksymetazoliny, zwłaszcza w dawkach większych niż zalecane, może bowiem prowadzić do polekowego nieżytu nosa (łac. rhinitis medicamentosa).

Inne metody

W przypadku zakażeń wirusowych nie należy włączać antybiotyków – żaden antybiotyk nie działa na wirusy, a powodując zachwianie równowagi fizjologicznej flory bakteryjnej człowieka, może wywołać powikłania groźne dla zdrowia. Poza lekami stosowanymi miejscowo niekiedy zaleca się preparaty zawierające wit. C z rutozydem. Oba preparaty powodują uszczelnianie śródbłonka naczyń włosowatych i zmniejszają ich przepuszczalność dla krwinek czerwonych osocza. Rolę wspomagającą w leczeniu stanów zapalnych błony śluzowej nosa i zatok odgrywają leki sekretolityczne. Ich działanie polega na upłynnianiu wydzieliny, co zmniejsza jej lepkość i ułatwia usuwanie. Działanie sekretolityczne wykazują dostępne bez recepty preparaty zawierające wyciągi roślinne wodno-alkoholowe lub sproszkowane zioła w postaci kapsułek czy tabletek. Do surowców roślinnych o działaniu sekretolitycznym należy pierwiosnek lekarski (łac. Primula officinalis), zawierający saponiny. Substancje te obniżają napięcie powierzchniowe, a działając na błonę śluzową, powodują zwiększone wydzielanie rozrzedzonego śluzu. Inne surowce saponinowe to liść bluszczu (łac. Folium Hederae), kwiat dziewanny (łac. Flos Verbasci), korzeń lukrecji (łac. Radix Glycyrrhizae), korzeń mydlnicy (łac. Radix Saponariae).

Inną grupę surowców roślinnych stanowią te, które wspomagają zwalczanie nieżytu błony śluzowej nosa i zatok poprzez zwiększenie ogólnej odporności organizmu. Do grupy immunostymulantów należą m.in. aloes (łac. Aloe vera), jeżówka (łac. Echinacea), tarczyca bajkalska (łac. Scutellaria baicalensis), goryczka żółta (łac. Gentiana lutea). Wykazują one aktywność przeciwbakteryjną oraz przeciwwirusową, stymulują wytwarzanie przeciwciał i rozwój odporności.

Istnieją także domowe sposoby wspomagające leczenie kataru. Należą do nich inhalacje, np. z dodatkiem olejku eukaliptusowego, sosnowego, rozmarynowego, miętowego, jałowcowego, goździkowego czy terpentynowego. Ulgę przynosi również stosowanie sztyftów mentolowych do inhalacji oraz picie dużych ilości płynów z dodatkiem soku z cytryny, malin, czarnej porzeczki, spożywanie miodu i czosnku. Pomocne w zwalczaniu kataru są także napary ziołowe, zwłaszcza z kwiatów i owoców bzu czarnego, lipy, szałwii tymianku. Inne, dodatkowe działania, które mogą zwiększać szanse wyleczenia kataru bez względu na czynnik patogenny, to irygacje nosa solą fizjologiczną lub roztworem wody morskiej. Preparaty te ułatwiają oczyszczanie nosa, utrzymują odpowiedni poziom nawilżenia błony śluzowej i wspomagają jej regenerację. Jednocześnie, dzięki mechanicznemu działaniu wypłukującemu, pomagają udrożnić nos. Można je stosować przez dłuższy czas, również profilaktycznie, celem utrzymywania higieny nosa i prawidłowego stanu błony śluzowej.

Podsumowanie

Choć katar może się wydawać pacjentom błahostką, prowadzi do groźnych powikłań zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. W terapii kataru warto więc sięgać po, dostosowane do wieku, miejscowe środki leki zmniejszające obrzęk naczyń krwionośnych, uszczelniające je oraz hamujące wydzielanie komórkowe. Przestrzegajmy jednak pacjentów, aby stosowali się do zasad określonych w ulotce i nie przekraczali maksymalnego czasu takiej kuracji.

Autor: dr n. farm. Anna Gajos
Źródło: Świat farmacji, luty 2022