Pamięć i koncentracja

Codziennie nam towarzyszy. Jej zawdzięczamy, że wiemy,  kim jesteśmy, kim są nasi bliscy, gdzie mieszkamy, pracujemy  i uczymy się. Dzięki niej nie gubimy się w gąszczu  ulic, budynków. Kiedy jest – nie zwracamy na nią uwagi,  zauważamy ją, dopiero gdy jej nie ma. O czym mowa?  O pamięci.

Pamięć to zdolność do rejestracji i ponownego  wywoływania wrażeń zmysłowych,  skojarzeń i informacji. Istnieje  kilka klasyfikacji rodzajów pamięci.  Najważniejszy jest podział na pamięć  krótkotrwałą i długotrwałą. Krótkotrwała  – to pamiętanie bodźców tuż po ich  odebraniu. Ma ona ograniczoną pojemność,  działa automatycznie, nie  wymaga wysiłku, bo najczęściej zapamiętuje  się bodźce akustyczne i wzrokowe.  Pamięć krótkotrwała jest bardzo  podatna na zapominanie, ale dostęp  do zapamiętanych już informacji jest  łatwy i spontaniczny. 

Pamięć długotrwała to pamiętanie  bodźców, czynności i przedmiotów  przez długi, praktycznie nieograniczony  czas. Jej pojemność jest ogromna,  a zapamiętywanie przebiega wolniej,  wymaga naszego wysiłku i zaangażowania  oraz skupienia uwagi. Informacje  zapominane są tylko pozornie i stosując  odpowiednie techniki przypominania,  można je odzyskać. Czasem odzyskuje  się informacje spontanicznie w wyniku  tzw. reminiscencji. Dostęp do informacji  zawartych w pamięci długotrwałej jest  powolny, wymaga wysiłku i skupienia.  Pamięć ta dzieli się na dwa obszary:  dostępną i niedostępną. W obszarze  pamięci trwałej dostępnej znajdują się  wszelkie informacje zapisane w umyśle  raz na zawsze (np. własne nazwisko).  W drugim obszarze, czyli pamięci  trwałej niedostępnej, mieszczą się  utracone skarby, czyli wiersze, które  kiedyś umieliśmy, wzory i daty, które  gdzieś uleciały. 

Odstępstwo od tego cyklu pamięciowego  stanowią choroby i pewny stany  fizjologiczne. Amnezja („nie pamiętam,  do czego służy widelec”) najczęściej  dotyczy pamięci trwałej. Na starość  zaś pojawiają się problemy z pamięcią  krótkotrwałą (dziadek pamięta II wojnę  światową, ale zapomniał, co powiedział  przed chwilą). 

Kolejnym podziałem pamięci jest wyróżnienie  pamięci wzrokowej, słuchowej  i dotykowej. Wzrokowa – to zapamiętywanie  informacji pisanych lub notowanych;  słuchowa – kodowanie informacji  zasłyszanych lub powtarzanych na głos;  dotykowa – zapamiętywanie informacji  w trakcie ruchu. 

Pamięć to doskonałe narzędzie pracy  człowieka, o nieograniczonych możliwościach.  Ale trzeba nad nią pracować  i ćwiczyć niemal bez ustanku. Słaba  pamięć bowiem nie jest uwarunkowana  genetycznie, ale jest wynikiem nieumiejętnego  postępowania. Zabiegani,  zaangażowani w sprawy zawodowe  i prywatne nie poświęcamy pamięci  zbytniej uwagi. Popełniamy szereg błędów  podczas eksploatowania naszego  narzędzia pracy – najważniejsze z nich  to brak lub niedobór snu, zmęczenie,  brak wysiłku fizycznego, długotrwały  stres, nieodpowiednia dieta, stosowanie  używek, niesystematyczność, brak  koncentracji, a także niewystarczająca  ilość powtórek. 

Człowiek rodzi się z pamięcią. Jest to  pamięć gatunkowa, która powstaje na  etapie życia płodowego. Dzięki niej wiemy,  jak chodzić, mówić, myśleć. W miarę  rozwoju i dojrzewania doskonali się  i rozwija nasz system zapamiętywania,  a w efekcie poszerza się pamięć. Proces  zapamiętywania, który towarzyszy pamięci,  polega na tworzeniu się dodatkowych  połączeń pomiędzy komórkami  nerwowymi w mózgu. Nową informację  mózg odbiera jako impuls nerwowy,  który przebiega z komórki do komórki  przez znajdujące się między nimi połączenia  – synapsy. Sygnały pomiędzy  synapsami przekazywane są na drodze  chemicznej, przy pomocy neuroprzekaźników.  Szczególnie istotną rolę  odgrywa jeden z nich: acetylocholina.  Związek ten wpływa na umiejętność  skupienia uwagi i nastrój, a zaburzenia  w jego wytwarzaniu leżą u podstaw  powstawania niektórych chorób (np.  Alzheimera). Im więcej materiału „ku  pamięci” otrzymuje mózg, tym intensywniej  pracują synapsy, tworząc nowe  połączenia. To właśnie od liczby synaps  zależy pamięć, bo im jest ich więcej,  tym jest ona bardziej pojemna. Proces  zapamiętywania można porównać do  rozwoju miasta – jeśli rzadko dostarcza  się pamięci nowych bodźców, synapsy  rozleniwiają się i nie tworzą kolejnych  połączeń, a pamięć przypomina małą  wioskę z jedną polną dróżką. Im częściej  trenuje się pamięć, zmuszając ją do wysiłku  zachowania danej informacji, tym  więcej nowych połączeń synaptycznych  się tworzy i mózg staje się nowoczesnym  miastem z mnóstwem szybkich synaptycznych  autostrad. 

U podstaw prawidłowo działającej pamięci  leży koncentracja. Jest to proces,  w którym nadmiar informacji jest odrzucany  w taki sposób, aby do naszej  świadomości docierały najistotniejsze  z nich. Bodźce nieistotne są osłabiane,  zaś te ważne wzmacniane.  

Koncentracja przyjmuje cztery postacie: 

• czujność – pozwala na długotrwałe oczekiwanie na pojawienie się określonego bodźca; jest szczególnie istotna  dla osób oczekujących ważnych  informacji, pojawiających się w kontekście  wiadomości mniej istotnych  (np. uczeń, który – choć opanował  większość materiału – czeka, aż nauczyciel  podczas lekcji wyjaśni intrygującą  go kwestię); 
• przeszukiwanie – aktywne poszukiwanie określonych bodźców w szumie informacyjnym (np. poszukiwanie  znajomej twarzy w tłumie – spośród  wielu twarzy reagujemy tylko na tę  należącą do osoby, której szukamy); 
• kontrola czynności jednoczesnych – zdolność dzielenia zasobów uwagi pomiędzy czynności wykonywane  jednocześnie; rzadko zdarza się,  abyśmy skupiali się tylko na jednym  rodzaju aktywności; większość ludzi  najczęściej wykonuje kilka czynności  jednocześnie, np. gotuje i słucha radia,  prowadzi samochód i rozmawia  z pasażerem – w wielu przypadkach  nie pociąga to za sobą żadnych negatywnych  skutków, ponieważ poszczególne  czynności składające się na  bieżącą aktywność są zautomatyzowane,  a co za tym idzie – nie wymagają  skupiania się na nich; zdolność do  kontrolowania kilku czynności pozwala  na ich jednoczesne wykonywanie przy  zachowaniu niezbędnego minimum  świadomej kontroli nad każdą z nich; 
• selektywność uwagi – proces śledzenia bodźców ważnych kosztem szumu – bodźców niemających znaczenia  dla podjętej aktywności (np. skupienie  ucznia wsłuchującego się w treść  lekcji pomimo hałasów docierających  do szkolnej sali zza otwartego okna). 

Zaburzenia koncentracji mogą być  spowodowane wieloma czynnikami, jak  również przejawiać się w codziennym  funkcjonowaniu w różnych postaciach.  Najczęstszą przyczyną problemów ze  skupieniem u dorosłego człowieka jest  przemęczenie. Dla zachowania sprawności  umysłu kluczowe znaczenie ma  zachowanie higieny psychicznej, szczególnie  zaś umiejętność zapewnienia  mózgowi efektywnego odpoczynku.  Koncentrację uwagi osłabia też nadużywanie  alkoholu lub stosowanie innych  używek (np. kawy, która w niewielkich  ilościach wzmaga koncentrację, a przedawkowana  w znacznym stopniu ją zaburza),  a także choroby czy niektóre leki.  W przypadku dzieci najbardziej znanym  powodem problemów z koncentracją  jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej  (ADHD). Dzieci cierpiące na  ADHD, poza wykazywaniem nieuwagi,  są bardzo ruchliwe i ujawniają mocno  impulsywne reakcje. Ta jednostka kliniczna  często jest nadużywana przez  psychologów, lekarzy, jak również przez  nauczycieli i rodziców. Warto pamiętać,  że najczęstszym powodem problemów  z koncentracją u najmłodszych uczniów  i przedszkolaków jest brak właściwego  treningu uwagi, który powinien im być  zapewniony przede wszystkim w przedszkolu.  Szybka reakcja rodziców i wychowawców  na pierwsze symptomy niedoboru  uwagi oraz właściwe ćwiczenia  mogą zdecydowanie poprawić zdolność  dziecka do skupiania się, co szybko  odbija się na wynikach jego nauki oraz  kontaktach z otoczeniem. Umiejętność  skupiania uwagi, podobnie jak wszystkie  zdolności umysłu, poddaje się treningowi.  W przypadku osób dorosłych  doskonałe efekty przynoszą metody  oparte na biofeedbacku, zwłaszcza zaś  neurobiofeedbacku – wysokospecjalistycznej  technice wymagającej niestety  drogiego sprzętu. W przypadku dzieci  najważniejsze jest regularne ćwiczenie  uwagi poprzez systematyczne wykonywanie  zadań wymagających skupienia.  Jednak stosowanie większości metod  treningu koncentracji wymaga fachowego  przygotowania.   

Autor: mgr Agnieszka Stańska 
Źródło: Świat farmacji, 02/2021