Pokaż menu

Rodzaje i właściwości błonnika

Odpowiednia podaż błonnika w diecie jest podstawą profilaktyki oraz leczenia otyłości, cukrzycy a także chorób układu krążenia i przewodu pokarmowego. Wiele danych wskazuje, że spożycia włókna roślinnego na poziomie ok. 30–40 g/dobę zwiększa uczucie sytości, sprzyja redukcji masy ciała oraz poprawia profil lipidów we krwi.

Pomimo licznych zalet błonnik jest nadal składnikiem deficytowym w diecie przeciętnego Polaka, a do aptek trafiają liczni pacjenci uskarżający się na wynikające z tego dolegliwości. Jest to wynikiem przede wszystkim nieprawidłowego doboru produktów spożywczych (m.in. przewaga jasnego pieczywa i ziemniaków w stosunku do produktów pełnoziarnistych). W takiej sytuacji pomocne mogą być suplementy diety zawierające różnego rodzaju surowce błonnikowe.

Budowa chemiczna

Z chemicznego punktu widzenia błonnik to nieulegające trawieniu ani wchłanianiu w przewodzie pokarmowym człowieka polisacharydy pochodzenia roślinnego. Możemy wyróżnić wśród nich frakcję nierozpuszczalną oraz rozpuszczalną. Do pierwszej kategorii należy m.in. celuloza (homopolisacharyd zbudowany z reszt glukozowych), lignina (polimer podjednostek fenylopropanowych tworzący się w procesie drewnienia ściany komórkowej roślin) i część hemiceluloz (heteropolisacharydy złożone m.in. z kwasów uronowych). Frakcję rozpuszczalną błonnika stanowią natomiast pektyny (polimery kwasu D-galakturonowego częściowo zestryfikowane metanolem), śluzy roślinne (mieszaniny różnych polisacharydów tworzących z wodą roztwory koloidalne), hemicelulozy obojętne (heteropolisacharydy złożone z reszt pentoz (arabinoza, ksyloza) a niekiedy także heksoz), gumy roślinne (polisacharydy o budowie heteroglikanów) i alginiany (polimery kwasu D-mannuronowego i L-guluronowego).

Znaczenie w diecie

Odpowiednia podaż błonnika w diecie ma fundamentalne znaczenie nie tylko dla prawidłowego funkcjonowania przewodu pokarmowego. Odgrywa on również kluczową rolę w prewencji otyłości, cukrzycy, chorób układu krążenia oraz raka jelita. Najszybciej odczuwalnym efektem wdrożenia bogatej w błonnik diety jest normalizacja pracy jelit oraz rytmu wypróżnień. Mechanizm działania polega na wiązaniu dużych ilości wody przez co pęczniejące włókno roślinne napiera i rozciąga ściany jelit, pobudzając ich perystaltykę. Zapobieganie zaparciom nawykowym oraz nadmiernemu odwodnieniu mas kałowych minimalizuje jednocześnie ryzyko pojawienia się żylaków odbytu. Znaczne zwiększenie objętości treści pokarmowej w żołądku w połączeniu z niską wartością energetyczną oraz koniecznością dłuższego przeżuwania bogatego w błonnik pożywienia sprzyja natomiast powstawaniu uczucia sytości i w efekcie ułatwia osiągnięcie redukcji masy ciała. W profilaktyce i leczeniu otyłości szczególną rolę odgrywają rozpuszczalne frakcje błonnika. Powstające z nich w jelitach żele utrudniają wchłanianie glukozy, obniżają jej stężenie poposiłkowe oraz zmniejszają wydzielanie insuliny, co z kolei dodatkowo obniża apetyt. U diabetyków stosujących bogatoresztkową dietę zmniejsza się również zapotrzebowanie na leki przeciwcukrzycowe i insulinę. Rozpuszczalne frakcje błonnika wiążą także toksyny i kancerogeny, przez co zmniejszają ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Oprócz glukozy i substancji kancerogennych przez błonnik wiązane są również kwasy żółciowe, triglicerydy oraz cholesterol. Zapewnienie stałej, odpowiedniej podaży włókna roślinnego jest więc niezbędne do utrzymania prawidłowego profilu lipidowego, a tym samym minimalizowania ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych.

Źródła błonnika w pożywieniu

Osobom dorosłym zaleca się zazwyczaj spożywanie 25–30 gram błonnika na dobę a podstawową formą jego dostarczania powinna być dieta. Jadłospis większości Polaków jest jednak zbyt ubogi we włókno pokarmowe – u kobiet i dzieci jego spożycie najczęściej nie przekracza 20 g dziennie. Związane jest to przede wszystkim z dużą popularnością jasnego pieczywa oraz ziemniaków. Tymczasem produkty bogate w błonnik, takie jak pieczywo razowe i żytnie, graham, chleb z siemieniem lnianym, otręby, płatki zbożowe, kasze, ryż niełuskany, makarony z mąki razowej, sałaty, jarzyny i owoce goszczą na naszych stołach niezmiernie rzadko. Dla osób mających problem ze skomponowaniem i wdrożeniem właściwej diety pomocne mogą być liczne jej suplementy, zawierające błonnikowe surowce roślinne.

Surowce błonnikowe w suplementach diety

Suplementy diety zawierające surowce błonnikowe są polecane szczególnie osobom z nadwagą, otyłością, cukrzycą oraz skłonnością do zaparć. Najczęściej są to preparaty w formie proszków, tabletek, kapsułek i pastylek do ssania, rzadziej syropów. Najpopularniejszym surowcem wykorzystywanym przy produkcji tych środków są zawierające śluz i hemicelulozę Plantaginis semen (łac.) czyli nasiona różnych gatunków babek, m.in. babki piaskowej (łac. Plantago ramosa), babki płesznik (łac. P. psyllium) i babki jajowatej (łac. P. ovata). Surowcem bogatym w łagodnie przeczyszczające i osłaniające substancje śluzowe są również nasiona lnu zwyczajnego (łac. Linum usitatissimum), stosowane zazwyczaj w formie maceratów wodnych. Wartościowego błonnika dostarczają ponadto otręby zbożowe stanowiące usuniętą przy produkcji mąki, zewnętrzną warstwę ziarniaka pszenicy, owsa, ryżu, jęczmienia lub kukurydzy. W ich skład wchodzi łupina nasienna, warstwa aleuronowa oraz zarodek. Otręby zawierają mniej skrobi niż cały ziarniak a więcej rozpuszczalnych oligo- i polisacharydów. Są stosowane nie tylko w zaparciach nawykowych ale także w hipercholesterolemii. Często wykorzystywane przy komponowaniu składu preparatów wspomagających prawidłową pracę jelit oraz odchudzanie są również glukomannan Dziwidło (łac. Amorphophallus konjack), guar (łac. Cyamopsis tetragonoloba, bogata w galaktomannany i celulozę mąka otrzymywana z pozbawionych powłoki nasiennej i zarodka nasion Cyamopsis tetragonoloba) oraz inulina (polimer beta-D-fruktozy obecny m.in. w kłączach cykorii podróżnika, omanu wielkiego i mniszka pospolitego). Inulina jest nie tylko substancją wypełniającą przewód pokarmowy ale również tzw. prebiotykiem, wspomagającym rozwój symbiotycznej flory bakteryjnej w przewodzie pokarmowym. Popularnym dodatkiem do roślinnych preparatów o działaniu przeczyszczającym są także suszone owoce (np. śliwy lub morele), bogate w pęczniejące pektyny oraz w sole kwasów owocowych, które dodatkowo zwiększają osmotycznie objętość mas kałowych.

Działania uboczne błonnika

Podczas stosowania diety bogatoresztkowej oprócz licznych korzyści niekiedy mogą również pojawić się działania niepożądane, zwłaszcza ze strony przewodu pokarmowego. Do najczęściej zgłaszanych dolegliwości należą wzdęcia z oddawaniem gazów, wzrost ilości oddawanego kału i biegunki. W wyjątkowych okolicznościach może dojść nawet do utworzenia się w żołądku fitobezoaru czyli zbitego guza złożonego z resztek roślinnych. Aby zminimalizować ryzyko pojawienia się działań niepożądanych wzbogacanie diety w błonnik powinno iść w parze ze wzrostem ilości przyjmowanych płynów. Pacjenci stosujący błonnikowe suplementy diety powinni pamiętać o konieczności popicia każdej porcji preparatu dużą ilością wody. Pęczniejące włókno roślinne może również wiązać w przewodzie pokarmowym poza glukozą, cholesterolem i triglicerydami także witaminy, sole mineralne oraz leki, zmniejszający tym samym ich biodostępność i osłabiając skuteczność działania. Jednoczesne przyjmowanie błonnika i glikozydów naparstnicy może skutkować zaostrzeniem niewydolności krążenia i powikłaniami zatorowymi (np. udarem mózgu). Skutkiem niedostatecznego wchłaniania leków przeciwdepresyjnych (amitryptylina, imipramina) często bywa z kolei depresja i stany lękowe. Niezbędne jest zatem zachowanie co najmniej godzinnego odstępu między przyjmowaniem błonnika i innych leków.

Podsumowanie

Odpowiednia podaż błonnika w diecie lub w postaci jej suplementów jest kluczowym czynnikiem minimalizującym ryzyko zapadalności na liczne choroby cywilizacyjne, takie jak otyłość, cukrzyca, miażdżyca, nadciśnienie, nowotwory jelita grubego czy zaparcia nawykowe. Właściwe komponowanie jadłospisu jest również podstawowym elementem leczenia tych chorób a suplementy diety bazujące na surowcach bogatych we włókno roślinne należą do jednych z bezpieczniejszych preparatów wspomagających odchudzanie oraz normalizujących pracę jelit. Jednocześnie, pacjenci powinni być jednak rzetelnie informowani w aptekach, że stosowanie diety bogatoresztkowej wymaga przestrzegania kilku zasad, takich jak przyjmowanie odpowiedniej ilości płynów czy zachowanie właściwego odstępu czasowego między zażywaniem błonnika i innych leków bądź suplementów.

Autor: mgr farm. Joanna Kalbarczyk
Źródło: Świat farmacji, 4/2021

18 kwietnia, 2021 powrót