Selen – wpływ na funkcjonowanie organizmu człowieka

W 1817 r. w jednej ze szwedzkich kopalni Gripsholm wykryto nieznany czerwony osad, a Jöns Jacob Berzelius poddał go analizie i odkrył zupełnie nowy pierwiastek, któremu nadał nazwę selen (od greckiego słowa „Selene” – księżyc).

Selen jest pierwiastkiem śladowym o właściwościach antyoksydacyjnych – wchodzi w skład enzymów, m.in. peroksydazy glutationowej, która zapobiega powstawaniu wolnych rodników, chroni krwinki czerwone oraz błony komórkowe przed ich wpływem, rozkłada nadtlenek wodoru H2O2 do wody H2O. Selen jest jednym z bardziej toksycznych pierwiastków, ale okazało się, że śladowe jego ilości są niezbędne do prawidłowego przebiegu procesów metabolicznych, dla funkcjonowania systemu immunologicznego, niezbędne do pra-widłowego wzrostu, płodności i w zapobieganiu różnym schorzeniom. Ponadto odgrywa ważną rolę w przekazywaniu impulsów nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym oraz uczestniczy w produkcji hormonu tarczycy. Jeśli występuje w diecie w stężeniu około 5–15 ppm, to działa on w sposób wysoce toksyczny, natomiast w stężeniach poniżej 3 ppm przyspiesza wzrost i zapobiega wielu chorobom. Selen jest antagonistą metali ciężkich takich jak ołów, rtęć, glin i kadm. Występuje najczęściej w połączeniu z aminokwasami, cysteiną (selenocysteina) oraz metioniną (selenometionina). Taka forma połączenia jest najlepiej przyswajalna przez organizm, występuje ona w warzywach.

Badania związane z wyjaśnieniem roli jego w funkcjonowaniu organizmów żywych wykazały, że jest substancją leczniczą o niskim indeksie terapeutycznym, tzn. granica między korzystnym a toksycznym działaniem jest bardzo wąska i zależy od stężenia tego pierwiastka w organizmie, jak i od jego formy chemicznej. Selen działa skuteczniej, gdy w organizmie jest odpowiednia ilość witaminy E. Bogatym źródłem selenu są: ryby (tuńczyk), zboża (niskoprzetworzone nasiona jęczmienia, kiełki pszenicy, kukurydzy, soi, ryżu), mięso (zwłaszcza wątróbka), owoce, warzywa (czosnek, cebula, szparagi, brokuły, pomidory), drożdże, otręby, owoce kokosowe, ryby i różnego rodzaju owoce morza. Przyswajalność selenu zwiększona jest w diecie bogatej w białka drobnocząsteczkowe oraz w witaminy (głównie E, A, C), a utrudniona przy podwyższonej ilości metali ciężkich i siarki.

Organizm na brak selenu reaguje:

• zaburzeniami widzenia,

• zaćmieniem intelektualnym,

• łamliwością paznokci,

• bladością skóry,

• bólem,

• zwapnieniem mięśni,

• miopatią,

• dystrofią mięśni,

• osłabieniem,

• depresją,

• zaburzeniem skurczu mięśnia sercowego oraz spadkiem sprawności mięśnia sercowego,

• zwyrodnieniem naczyń krwionośnych,

• uczuciem zmęczenia,

• anemią,

• zaburzeniem płodności,

• chorobą Keshana chroniczną,

• chorobą układu kostnego (Kashin-Becka),

• niewydolnością nerek,

• podatnością na choroby wirusowe i bakteryjne oraz ogólnym spadkiem witalności.

Obniżony poziom selenu w diecie może hamować wytwarzanie selenoprotein, co z kolei może upośledzać naprawę DNA, wpływać na pogorszenie odpowiedzi odpornościowej i przeciwzapalnej, oraz upośledzać mechanizmy chroniące przed rozwojem: chorób nowotworowych, choroby niedokrwiennej serca, choroby wieńcowej, zawału serca, łuszczycy, reumatoidalnego zapalenia stawów. Natomiast w przypadku prostaty selenoproteiny zmniejszają ryzyko wystąpienia nowotworu, ponieważ biorą udział w syntezie testosteronu, który reguluje zarówno prawidłowy, jak i nieprawidłowy wzrost prostaty. Badania dowodzą, że suplementy z selenem zmniejszają o 40% ryzyko rozwoju gruczolaków jelita grubego, u pacjentów, którym wcześniej usunięto polipy jelita grubego. U pacjentów z większym stopniem zaawansowania tej choroby nastąpiło zmniejszenie o 80% nawrotu schorzenia.

Minimalna dzienna dawka profilaktyczna selenu zalecana przez dr. Earla Mindella wynosi:

• 50 mcg dla kobiet,

• 65 mcg dla kobiet w ciąży,

• 75 mcg dla kobiet karmiących,

• 70 mcg dla mężczyzn.

Dr Mindell ogólnie proponuje profilaktyczną suplementację 100–200 mcg selenu dziennie. Jednorazowa dawka nie powinna być większa niż 200 mcg, ale dawka toksyczna to już 600–700 mcg; łatwo więc przekroczyć tę granicę. A nadmiar może mieć szkodliwe skutki uboczne. Do następstw ostrego zatr-cia selenem zaliczamy:

• zanik mięśnia sercowego i narządów miąższowych,

• niedokrwistość,

• ślinotok, suchy kaszel, ból głowy, przy-spieszone tętno,

• zapalenie i obrzęk płuc,

• wypadanie włosów,

• ostra próchnica zębów,

• ślepota,

• uszkodzenia wytworów skóry.

Udowodniono, że selen chroni organizm przed działaniem toksycznym soli rtęci, ołowiu i kadmu, zabezpiecza przed promieniowaniem jonizującym oraz rakotwórczymi nitrozoaminami. Istotną funkcją jest jego działanie odpornościowe i immunostymulujące. Antynowotworowe działanie polega na stymulacji komórek układu odpornościowego, rozpoznających i zwalczających komórki nowotworowe.

Selen ma szczególne znaczenie w profilaktyce chorób układu sercowo-naczyniowego, wpływając na procesy agregacyjno-zakrzepowe w naczyniach krwionośnych. Niskie stężenie selenu we krwi powoduje większe narażenie na wiele chorób, także na osteoartopatię oraz kardiomiopatię.

Mężczyźni są szczególnie narażeni na stres spowodowany problemami z męskością – prawie połowa zasobów tego składnika gromadzi się w jądrach i częściach przewodów nasiennych przyległych do prostaty. Selen jest wydalany wraz ze spermą. Zwiększa ruchliwość plemników, pomagając zostać szczęśliwym ojcem i, jak sugerują badania, obniża zapadalność na raka prostaty.

W przypadku kobiet selen może zmniejszyć ryzyko poronienia. Wcześniej u bezpłodnych małżeństw przyczyna bezpłodności w ponad 80% leżała po stronie kobiety. Obecnie sytuacja jest odwrotna, coraz częściej przyczyną braku potomka jest mężczyzna, ponieważ selen uczestniczy w spermatogenezie. Niedobór tego pierwiastka śladowego może m.in. prowadzić do męskiej niepłodności.

Selen pomaga w utrzymaniu młodzieńczej elastyczności tkanek, łagodzi uderzenia gorąca i inne dolegliwości związane z menopauzą. Zapobiega powstawaniu łupieżu i pomaga w jego leczeniu. Badania naukowe wykazały, iż selen jest konieczny do prawidłowego funkcjonowania układów enzymatycznych. Enzym peroksydaza glutationowa chroni przede wszystkim czerwone krwinki i błony komórkowe przed szkodliwym wpływem wolnych rodników. Dzięki temu spełnia bardzo istotną rolę we wzmacnianiu układu odpornościowego organizmu, zwiększa poziom wytwarzanych przeciwciał i aktywność białych krwinek.

Wykazano również, że u palaczy papierosów, alkoholików oraz u astmatyków charakterystyczny jest niski poziom selenu oznaczonego we krwi. Podobnie u sportowców, co tłumaczy się tym, że w trakcie uprawiania sportu lub przy ciężkiej pracy fizycznej istnieje wysokie zapotrzebowanie na tlen, dlatego powstaje wiele wolnych rodników tlenowych. Poprzez ich działanie w komórkach mięśniowych ubywa selenu, jak również glutationu. Podawanie selenu pomaga szybciej usunąć wolne rodniki. Przyspieszona zostaje regeneracja mięśni.

Mimo że selen występuje w wielu produktach spożywczych to przetwarzanie (konserwowanie) obniża jego zawartość nawet o połowę. Największym wrogiem selenu, który utrudnia jego przyswajanie, są węglowodany. Dlatego uzupełniając niedobory tego pierwiastka należy pamiętać, że cukier w tym skutecznie przeszkadza. Na przyswajanie selenu negatywnie wpływają metale ciężkie (ołów, rtęć, kadm, etc.) i duże dawki witaminy C (wpływa w większym stopniu na selenian sodu niż na organiczne formy selenu). Niektóre leki, a w szczególności leki stosowane w chemioterapii, mogą zwiększyć zapotrzebowanie na selen. Warto dodać, że witamina E (przeciwutleniacz) wspomaga wchłanianie selenu, zmniejsza szkodliwe utlenianie komórek i nie dopuszcza do ich deformacji, do uszkodzeń genetycznych kodu DNA ( szczególnie chroni przed wirusami, których celem jest opanowanie i przekształcenie kodu komórki DNA dla siebie), dzięki tej ochronie selen sprzyja prawidłowemu rozwojowi tkanek.

Selen, a także kobalt czy magnez, są znane jako czynniki przeciwdziałające uszkodzeniom chromosomów, zawierających genetyczny materiał, który kontroluje życie komórek i ich prawidłowe rozmnażanie.

Dowiedziono, że sole nieorganiczne jak selenian sodu są mniej skutecznie przyswajane i nie są tak biologicznie czynne jak organiczne formy selenu, takie jak selenometionina i drożdże wzbogacone w selen. Spośród różnych preparatów selenu należy stosować preferowaną postacią suplementu, czyli połączenia organiczne z tym pierwiastkiem, z których najlepiej przyswajalna jest L-selenometionina. Połączenie selenu z cynkiem oraz witaminami antyoksydacyjnym (np. selen + cynk) dodatkowo zwiększa wchłanianie selenu z przewodu pokarmowego oraz optymalizuje działanie antyoksydacyjne tego pierwiastka.

Autor: mgr farm. Dariusz Kuźnick
Źródło: Świat farmacji, 02/2020