Szkolny stres

W przypadku niektórych dzieci rozpoczęcie edukacji czy zmiana szkoły są źródłem silnego stresu. Początek roku szkolnego, zwłaszcza pierwszy w życiu, a także pierwsze dni w przedszkolu, to wyzwanie nie tylko dla dziecka, ale i całej rodziny.

Szkoła to jedno z ważniejszych miejsc w życiu dziecka. To tu, zazwyczaj po raz pierwszy, styka się ono ze środowiskiem, które wystawia oceny, a także uczy się samodzielnie funkcjonować w grupie rówieśniczej. W przypadku części dzieci rozpoczęcie nauki szkolnej, czy też pójście do nowej szkoły może wpływać stymulująco na całokształt procesów rozwojowych. W przypadku niektórych może być źródłem silnego stresu. Zauważyli to chociażby amerykańscy psychiatrzy z Washington University w Seattle – Thomas Holmes i Richard Rahe. Naukowcy ci sporządzili listę 43 najbardziej stresujących sytuacji życiowych. Rozpoczęcie i zakończenie edukacji oraz zmiana szkoły znalazły się wśród najczęstszych i najbardziej istotnych zdarzeń życiowych, wywołujących stres. Jakie sytuacje szkolne należą do najbardziej obciążających? Oto kilka z nich:

• trudności w relacji z nauczycielem – szczególnie, kiedy nie potrafi on zapewnić dziecku poczucia bezpieczeństwa, np. często krzyczy, jest rygorystyczny czy zdenerwowany,
• problemy w relacjach z rówieśnikami,
• sytuacje związane z nauką, a w tym głównie: ocenianie, sprawdziany, nadmiar obowiązków, itp.

Jakie są objawy stresu u dzieci?

Najłatwiej zaobserwować je u małych dzieci, ponieważ nie starają się one niczego ukrywać. Można wśród nich wymienić:

• objawy somatyczne – przyspieszone bicie serca, dolegliwości żołądkowe, suchość w ustach, bóle głowy, płacz, moczenie nocne, biegunki;
• objawy motoryczne – wzmożone napięcie mięśni szyi, drżenie, gwałtowne ruchy;
• reakcje psychiczne – lęk przed porażką, myślenie w kategoriach „wszystko albo nic”, postawy roszczeniowe, skupianie się na negatywach itp.

W dalszej perspektywie stres może się objawić obniżeniem odporności organizmu, a także spadkiem zdolności do koncentracji uwagi, drażliwością, sennością, apatią lub zachowaniami agresywnymi, pojawieniem się skłonności do pesymizmu czy fantazjowania itp.

W trudnych dla dziecka chwilach, szczególnie, kiedy rozpoczyna ono naukę w szkole, kluczowe jest wsparcie, jakiego może mu w tym czasie udzielić rodzina. Dziecko powinno przede wszystkim mieć możliwość zwrócenia się do najbliższych po pomoc, a także świadomość, iż zostanie wysłuchane, a jego problemy nie zostaną zbagatelizowane. Warto jednak pamiętać, aby nie popadać w przesadę. Stres jest nieodłącznym elementem życia i im wcześniej dziecko nauczy się, jak sobie z nim radzić, tym łatwiej będzie mogło funkcjonować w przyszłych, zwykle o wiele trudniejszych sytuacjach.

Jak pomóc dziecku?

Aby pomóc dziecku przezwyciężyć szkolny stres, przede wszystkim trzeba ustalić źródła problemów. W przypadku przedszkolaków i młodszych dzieci, warto o ich trudnościach dopytać również nauczyciela czy wychowawcę. Następnie okazać zrozumienie i wsparcie – dziecko musi być pewne, że rodzic jest po jego stronie i że ono da sobie radę w nowym środowisku, i wobec nowych wyzwań. Ważne jest, aby dziecko miało możliwość odpoczynku od szkolnego stresu i odreagowania go, np. poprzez wysiłek sportowy lub drobne przyjemności. Dzieci i młodzież nie potrafią same skutecznie poradzić sobie z napięciem emocjonalnym. Zamiast pójść pobiegać, pojeździć na rowerze, uprawiać sporty, wolą siedzieć przed telewizorem, albo komputerem. Można również postarać się nauczyć dziecko metod relaksacyjnych, które pomogą rozluźnić się także w szkole, np. na egzaminie. Najprostszym ćwiczeniem relaksacyjnym jest głębokie wdychanie powietrza przez nos i powolne wypuszczanie go przez usta.

W wypadku większych trudności, pomocna może się okazać konsultacja z psychologiem, w celu ustalenia, jakie może być ich źródło oraz podjęcie odpowiednich środków zaradczych (zapisania dziecka na trening radzenia sobie ze stresem czy planowania czasu itp.). Trzeba pamiętać, że długotrwały stres demotywuje uczniów do nauki, zmniejsza wysiłki i starania dzieci o dobre oceny, a nawet przyczynia się do wagarowania i niepoprawnego zachowania. Pojawiają się dolegliwości psychosomatyczne i niechęć do szkoły. Sytuacje trudne wywołane przez stres prowadzą do zaburzenia procesu kształcenia i wychowania oraz niepowodzeń dydaktycznych.

Czy może pomóc dieta?

Badania ostatnich 20–30 lat dotyczące pewnych zaburzeń zachowań dzieci oraz problemów adaptacyjnych powstałych m.in. wskutek stresu dowodzą, że część z nich może wynikać ze stosowania nieodpowiedniej diety. Większość dzieci spożywa zbyt wiele tłuszczów i słodyczy, napojów koloryzowanych, lodów, fast foodów, chipsów itp. Zbyt mało w codziennej diecie jest minerałów, witamin, fitochemikaliów (z owoców, warzyw i pełnego ziarna).

Wyniki publikowanych badań prowadzą do kilku wniosków:

• Syntetyczne barwniki i benzoesan sodu mogą nasilić nadpobudliwość, brak koncentracji uwagi i impulsywność u dzieci. Dodatki te przeważnie występują w niskich jakościowo produktach spożywczych. Niestety bardzo często dodawane są do żywności przeznaczonej dla dzieci.
• U niektórych dzieci z diagnozą ADHD stwierdzano niedobory długołańcuchowych nienasyconych kwasów tłuszczowych, szczególnie omega-3, a także omega-6, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania mózgu, w tym uwagi i innych umiejętności neuropsychologicznych. Najbogatszymi źródłami kwasów omega-3 są: nieoczyszczony olej lniany, nierafinowany olej rzepakowy, nierafinowany olej słonecznikowy i sojowy, orzechy i nasiona. Kwasy tłuszczowe EPA i DHA występują w rybach, takich jak: łosoś, makrela, sardynki, śledzie, sardele, tuńczyk, halibut. Kwasy te również obecne są w wątrobie i żółtku jaja.
• Niższy poziom żelaza wiąże się z obniżeniem funkcji poznawczych i występowaniem objawów nadpobudliwości ruchowej. Żelazo występuje w mięsie i przetworach mięsnych, jajach. Doskonałym źródłem żelaza są również ciemnozielone warzywa – żelazo jest lepiej przyswajalne w połączeniu z witaminą C.
• Cynk wpływa na metabolizm neuroprzekaźników i kwasów tłuszczowych. Niedobory cynku skorelowane są z występowaniem ADHD. Dzieci, które wykazywały niedobór cynku, po jego suplementacji były mniej impulsywne. Naturalne źródła cynku to: ostrygi, produkty zbożowe z pełnego przemiału, mięso, ryby, nasiona roślin strączkowych.
• Witaminy z grupy B wpływają na syntezę neuroprzekaźników (serotoniny, noradrenaliny, dopaminy), biorą udział w wytwarzaniu komórek nerwowych oraz w metabolizmie białek, tłuszczów i węglowodanów. Źródła witamin z grupy B to chude mięso, ryby, drożdże, całe ziarna zbóż, zielone warzywa liściaste, nabiał, owoce cytrusowe.

Odpowiednio zbilansowana dieta dostarcza składników, które wspierają dojrzewanie i funkcjonowanie mózgu, a co za tym idzie wpływa na prawidłowy rozwój zdolności, takich jak: percepcja, pamięć, koncentracja uwagi czy myślenie, radzenie sobie ze stresem. Dzięki tym zdolnościom dziecko łatwiej przyswaja nową wiedzę, z którą się spotyka każdego dnia i łatwiej radzi sobie z problemami.

Autor: dr n. farm. Anna Gajos
Źródło: Świat farmacji, 09/2018